T(iyaan) N(an) A(ugustin) R(sep) C(liff) * Altiyaan 4 *Age 2;1.30 *No of utterances: 569 *MLU: 1.49 *S4-1 A kinb'e taj kacha'. %mor k-in/b'e ta-j k-at/cha'. %eng %spa no me voy diga. N ah kacha ri'. %mor ah k-at/cha' ri'. %eng %spa ah dice. A utza wee kixpetik, o we kiwiye'j. %mor utz a we: k-ix/pet-ik, o we k-0-iw/iye'-j. %eng %spa mejor si vienen o espero. A nah kachaa ya'a. %mor nah k-at/cha' ya'a. %eng %spa asi dice. N ah kacha' a xa xqajik. %mor ah k-at/cha' a xa x-0/qaj-PASS1-ik. %eng %spa ah dice, es que se cayo. A e xaa xujpaqe' loq e. %mor e xa: x-uj/paq-e' la-oq e. %eng %spa es que nosotros subimos. N uj k'ori' pajaa. %mor uj /k'o: ri' pa ja:. %eng %spa estamos en la casa. A m. %mor m. %eng %spa m. N uj k'ori' pajaa xaa xqajaltaj qib'. %mor uj /k'o: ri' pa ja: xa: x-0-qa/jal-ta-j q-ib'. %eng %spa estamos en la casa, es que nos cambiamos. N xaa je ri' la' xa ma xril takan qawach uje. %mor xa: je ri' la' xa ma x-0-r/il takan qa-wach uj e. %eng %spa es por eso que no nos vio a nosotros. A chiri' b'a la'. %mor chi-ri' b'a la'. %eng %spa entonces por eso. N e chiri k'ut. %mor e chi-ri k'u-t. %eng %spa es por eso. A e le: uj xa ne xujtzalijilob'ik. %mor e le: uj xa ne x-uj/tzalij-ilob'-ik. %eng %spa nosotros nos regresamos. N ah xixtzalij ri'. %mor ah x-ix/tzalij ri'. %eng %spa entonces se regresaron. A xa k'ut. %mor xa k'u-t. %eng %spa si pues. N manaya sea, aree k'u le: jab' eh. %mor manaya sea, are: k'u le: jab' eh. %eng %spa y el aguacero. A are: le: jab' xpe: chi ne' le'. %mor are: le: jab' x-0/pet chi ne' le'. %eng %spa la lluvia ya viene. N xpe chik e. %mor x-0/pet chi-k e. %eng %spa viene. A xpe chik e. %mor x-0/pet chi-k e. %eng %spa ya viene. N xa: je: xu'anah le: jun q'iij. %mor xa: je: x-0-u/b'an-a le: jun q'i:j. %eng %spa asi hizo el dia. A je xu'ana le jun q'i:j. %mor je x-0-u/b'an-a le: jun q'i:j. %eng %spa asi hizo el dia. N je' xu'ana le: jun q'i:j. %mor je' x-0-u/b'an-a le: jun q'i:j. %eng %spa asi un dia. A je: k'ut. %mor je: k'u-t. %eng %spa asi pues. A komo utiempo chiri la? %mor komo u-tiempo chi-ri la? %eng %spa es que por que es su tiempo. *S4-2 N pares utiempo chik, chiri kula' le'. %mor pares u-tiempo chi-k, chi-ri ku la' le'. %eng %spa por eso ya es su tiempo, talves por eso. A chiri' la'. %mor chi-ri' la'. %eng %spa por eso. N chiri' la'. %mor chi-ri' la'. %eng %spa por eso. A chiri' la:' k'o:lik. %mor chi-ri' la:' /k'o:-l-ik. %eng %spa por eso que esta. N kepe: ta ri' are: le: jab' kinchakun in. %mor k-e/pet ta ri' are: le: jab' k-in/chak-un in. %eng %spa no van a venir por la lluvia decia yo. A kojpetik, we te xqiye'j nah jun rato. %mor k-uj/pet-ik, we te x-0-q/iye'-j nah jun rato. %eng %spa venimos, si vieramos esperado un rato no vieramos venido. A ma ta xujpe: la'. %mor ma ta x-uj/pet la'. %eng %spa ............ N je', paresa. %mor je', paresa. %eng %spa si, por eso. A utza, jo', kincha: ya chareh. %mor utza, /jo', k-in/cha' ya chi-r-eh. %eng %spa mejor vamos, eso le digo estaba. A keka'ya le q'ij chiri' xujpetik. %mor k-e/ka'y-a le q'ij chi-ri' x-uj/pet-ik. %eng %spa puesta el sol por eso venimos. A xkaya na jun rato. %mor x-0/ka'y-a na jun rato. %eng %spa se puso un rato. N je', pares, u kaka'yik kaka'ya q'ij. %mor je', pares, u k-0/ka'y-ik k-0/ka'y-a q'ij. %eng %spa por eso, alumbra el sol. A kaka'yik pero. %mor k-0/ka'y-ik pero. %eng %spa alumbra pero. N kaka'yik, kaka'yik. %mor k-0/ka'y-ik, k-0/ka'y-ik. %eng %spa alumbra, alumbra. A nojimal xpe: la jab'. %mor nojimal x-0/pet la jab'. %eng %spa poco a poco vino la lluvia. N nojimal la', xa: musmul. %mor nojimal la', xa: musmul. %eng %spa poco a poco, es llovisna. A xa musmul chiri' la'. %mor xa musmul chi-ri' la'. %eng %spa es llovisna por eso. N chiri la'. %mor chi-ri la'. %eng %spa por eso. A chiri' la' nkik'o:w taj. %mor chi-ri' la' n k-0/ik'o:w ta-j. %eng %spa por eso que no pasa. N chiri' n kik'o:j taj. *** %mor chiri' n k-0/ik'o:w ta-j. %eng %spa por eso no pasa. A chiri'. %mor chi-ri'. %eng %spa por eso. N chiri'. %mor chi-ri'. %eng %spa por eso. C a tew le sutz? %mor a tew le sutz? %eng %spa hace frio las nubes. R lal Ti'an kuk'u' rib'e chuwij ine. %mor le: al ti'an k-0-u/k'u' r-ib' e chi-w-ij in e. %eng %spa Sebastiana se esconde en mi. A kak'u b'a awib' al Ti'an? al Ti'an. %mor k-0-a/k'u b'a aw-ib' al ti'an? al ti'an. %eng %spa te escondes Sebastiana, Sebastiana. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha dice. A jascheh kak'u awib'? %mor jascheh k-0-a/k'u' aw-ib'? %eng %spa porque te escondes? *S4-3 C a k'o: awach ti'an? al Ti'an. %mor a k'o: awach ti'an? al Ti'an. %eng %spa tienes ojo Sebastiana? Sebastiana. C a k'o: awach? %mor a k'o: awach? %eng %spa tienes ojo. N di cha', al Ti'an. %mor di /cha', al ti'an. %eng %spa muchacha, Sebastiana. A al Ti'an. %mor al ti'an. %eng %spa Sebastiana. N xa xuk'u luwach e, tirowa' lalih. %mor xa x-0-u/k'u' le: u-wach e, tirowa' le: alih. %eng %spa se escondio, es abusiva la muchacha. A xa xuk'u'u luwach. %mor xa x-0-u/k'u'-u le: u-wach. %eng %spa se escondio. N m. %mor m. %eng %spa m. C ay, k'o:lik. %mor ay, k'o:lik. %eng %spa ay, hay. A chixetz'ana k'ut al, al. %mor ch-ix/etz'an-a k'u-t al, al. %eng %spa jueguen con. N se'p cha'. %mor se'p /cha'. %eng %spa Josefa(no Sebastiana) dice. C al Se'p. %mor al Se'p. %eng %spa Josefa (no Sebastiana). A se'p. xetz'ana k'u ruk' achaq. %mor se'p. x-0/etz'an-a k'u r-uk' a-chaq. %eng %spa (no Sebastiana) Josefa juega con tu hermanita. N chet'z'ana k'u ruk' al Ti'an. %mor ch-0/et'z'an-a k'u r-uk' al ti'an. %eng %spa juega con Sebastiana. A kaltzijona ruk' achaq. %mor k-at/tzij-on-a r-uk' a-chaq. %eng %spa habla con tu hermana. N chiwila qaje jun wuj, chiwila la qaj jun wuj. %mor ch-0-iw/il-a qaj e jun wuj, ch-0-iw/il-a la qaj jun wuj. %eng %spa miren el libro, miren el libro. N chak'utu chuwach len alih. %mor ch-0-a/k'ut-u chi-u-wach len alih. %eng %spa ense¤ele a la muchacha. C jas k'o: chupam le wuj? %mor jas k'o: chupam le wuj? %eng %spa que hay en el libro. R le chimine', winaq. %mor le: chimine', winaq. %eng %spa es grande la persona. C jas uwach le le'. %mor jas uwach le le'. %eng %spa que es eso. R la le'. %mor la le'. %eng %spa eso. C le le'. %mor le le'. %eng %spa eso. R le le le'. %mor le le le'. %eng %spa eso. C ah je', jas uwach? %mor ah je', jas uwach? %eng %spa si, que es. R jaq. = ja. %mor ja. %spa casa. C huhuh, ja: k'ut. %mor huhuh, ja: k'ut. %eng %spa es casa pues. A jas uwach a le le'? %mor jas u-wach a le le'? %eng %spa que es eso. *S4-4 R le ri? %mor le ri? %eng %spa esto? A no, la le, le jun. jas uwach a le? %mor no, la le, le jun. jas u-wach a le? %eng %spa no eso, el uno, que es eso? R winaq. %mor winaq. %eng %spa personas. C mas winaq? %mor mas winaq? %eng %spa mas personas. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha dice. R m. %mor m. %eng %spa m. C puro winaq le: chupam. %mor puro winaq le: chupam. %eng %spa solo personas adentro. R e:. %mor e:. %eng %spa e:. N chawila: qa ruk' al Ti'an. %mor ch-0-aw/il-a: qa r-uk' al ti'an. %eng %spa mira con sebatiana. N chak'utuu chuwach al Ti'an. %mor ch-0-a/k'ut-u: chi-u-wach al ti'an. %eng %spa muestrelo a Sebastiana. C jas k'o: chuwa: le: wu? %mor jas k'o: chuwa: le: wu? %eng %spa que hay en el libro. R le wale. %mor le wale. %eng %spa esto. A jah? %mor jah? %eng %spa que? C a k'o: ilaq? laq. %mor a k'o: ilaq? laq. %eng %spa tienes trastos? trastos. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. R m. %mor m. %eng %spa m. N a k'o: ilaq cha'. %mor a /k'o: i-laq /cha'. %eng %spa tienen trastos. C jawi:? jawi:? %mor jawi:? jawi:? %eng %spa donde? donde? R li. %mor ri. %eng %spa esto. N k'o: wih lulaq cha? %mor /k'o: wih le: u-laq /cha'? %eng %spa donde esta tu trasto. R k'o:lik e lulaq cha? %mor /k'o:-l-ik e le: u-laq /cha'? %eng %spa donde esta tu trasto. R k'o:lik e? %mor /k'o:-l-ik e? %eng %spa hay? C jawi k'o: wi? %mor jawi k'o: wi? %eng %spa donde esta? R chub'al. = sub'al. %mor /su-b'al. %eng %spa olla para tamales. C un lame't. %mor un lame't. %eng %spa una botella. R i:i. %mor i:i. %eng %spa i. C jun wuj chik, wuj chik. %mor jun wuj chik, wuj chik. %eng %spa otro libro, otro libro. *S4-5 R y le li'. = y le ri'. %mor y le ri'. %eng %spa esto. C ma weta'm taj. %mor ma weta'm taj. %eng %spa no lo se. R kej. %mor kej. %eng %spa caballo. C kej, jawi'? %mor kej, jawi'? %eng %spa caballo, donde? R kej le: jun chike? %mor kej le: jun chi-k e? %eng %spa es caballo el otro. C ah je'. %mor ah je'. %eng %spa ah si. T keje', le'? = keje', le'? %mor kej e', le'? %eng %spa es caballo, ese? R m. %mor m. %eng %spa m. C le kej. %mor le kej. %eng %spa el caballo. R kej chik. %mor kej chi-k. %eng %spa es caballo. C a k'o: kotz'i'j? %mor a k'o: kotz'i'j? %eng %spa si hay flor? R m. %mor m. %eng %spa m. C jawi'. %mor jawi'. %eng %spa donde. R k'o:lik kotz'i'j. %mor /k'o:-!l-!ik kotz'i'j. %eng %spa hay flor. C jawi: k'o: wi le: kotz'i'j? %mor jawi: k'o: wi le: kotz'i'j? %eng %spa donde esta la flor. R chili'. = chiri. %mor chi-ri. %eng %spa aqui. C no, es jun kej, chile le. %mor no, es jun kej, chile le. %eng %spa no, es un caballo, por alli. R chilije'? %mor chi-r-ij e'? %eng %spa detras. C le kej le, jawi: k'o:wi le kotz'ij. %mor le kej le, jawi: k'o:wi le kotz'ij. %eng %spa el caballo, donde esta la flor. R e k'o: ne', k'o: kan chi le le: kej. %mor e /k'o: ne', /k'o: kan chi le le: kej. %eng %spa hay, esta con el caballo. C xa: jun kej. %mor xa: jun kej. %eng %spa es un caballo. R le le le? %mor le le le? %eng %spa ese. C ah le alih, k'o: jun che. %mor ah le alih, k'o: jun che. %eng %spa ah la muchacha, hay un arbol. R xa: june. %mor xa: jun e. %eng %spa solo uno. C no'? %mor no'? %eng %spa no? R k'o:lik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa hay. *S4-6 C ah jun radio lele? %mor ah jun radio lele? %eng %spa ah, eso es un radio. R le lidi. = le ri ri. %mor le ri ri. %eng %spa esto. C ah, jun che', ah je'. %mor ah, jun che', ah je'. %eng %spa un arbol, ah si. R xib'. %mor oxib'. %eng %spa 3. C junche, jun ixoq. %mor junche, jun ixoq. %eng %spa un arbol, una mujer. R m, xoqeh. = ixoq. %mor m, ixoq. %eng %spa mujer. C aje'. %mor aje'. %eng %spa ah si. R inaj ak'al. %mor inaj ak'al. %eng %spa el ni¤ito. C jun achih. %mor jun achih. %eng %spa un hombre. R chih. = achih. %mor achih. %eng %spa homb're. A chak'utu mpe chuwa lachaq'. %mor ch-0-a/k'ut-u mpe chi-u-wa le: a-chaq'. %eng %spa muestralo a tu hermano. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. R m? %mor m? %eng %spa m. N k'utumpe chuwach linaj achaq'. %mor *ch-0-*a/k'ut-u mpe chi-u-wach le: inaj a-chaq'. %eng %spa muestrelo a tu hermanito. A chak'utu mpe chuwa lachaq. %mor ch-0-a/k'ut-u mpe chi-u-wa le: a-chaq. %eng %spa muestrelo a tu hermanito. T tuq'. = la chaq. %mor *le: *a-chaq. %eng %spa tu hermano. R e:, chaq' kub'ij le. %mor e:, chaq' k-0-u/b'i:-j le. %eng %spa nada dice. A a k'o: a chaq' al Ti'an? %mor a /k'o: a-chaq' al ti'an? %eng %spa tienes hermana Sebastiana. T toq'. = la chaq'. %mor *le: *a-chaq'. %eng %spa hermana. A a k'o: a chaq'. %mor a /k'o: a-chaq'. %eng %spa tienes hermana. R alita kacha. %mor alita k-at/cha'. %eng %spa muchacha diga. T li:tah. = alitah. %mor alitah. %eng %spa ....... A li:tah. %mor li:tah. %eng %spa ....... L anita. %mor anita. %eng %spa Anita. T it ni:t. = it ni:t. %mor it ni:t. %eng %spa ........ *S4-7 A jawi: k'o: wi le anita? %mor jawi: /k'o: wi le: anita? %eng %spa donde esta anita. T ni:t. = ni:t. %mor ni:t. %eng %spa Anita. A jawi: k'o: wih. %mor jawi: /k'o: wi-h. %eng %spa donde esta. N nita chi. %mor nita /chi. %eng %spa anita dice. N chak'utu k'u chuwa lin ali cha. %mor ch-0-a/k'ut-u k'u chi-u-wa le: inaj ali /cha'. %eng %spa enseneselo a la muchacha dice. R xaq kub'ij le: jun wa ri le. %mor xaq k-0-u/b'i:-j le: jun wa ri le. %eng %spa nada dice esto. N la k'ut e. %mor la k'u-t e. %eng %spa ya ves. C a saq le war le wari. %mor a saq le war le wari. %eng %spa es blanco esto. N ali cha' chana k'u. %mor ali /cha' ch-0-a/b'an-a k'u. %eng %spa muchacha dice, haga pues. N chak'utuu k'u chuwach cha'. %mor ch-0-a/k'ut-u: k'u chi-u-wach /cha'. %eng %spa a ella dice. C saq lu wari', le: ixoq. %mor saq lu wari', le: ixoq. %eng %spa es blanco esto, la mujer. C lu wari wene k'uore plastic. %mor lu wari wene k'uore plastic. %eng %spa esto talves tiene de ella plastico. R palasta ine. %mor palasta ine. %eng %spa plastico. C puro plastic le ixoq. %mor puro plastic le ixoq. %eng %spa es puro plastico la mujer. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. F li lih. = ali rih. %mor ali rih. %eng %spa esto. A k'o: awal? %mor /k'o: aw-al? %eng %spa tienes hija? T wal. = wa:l. %mor w-al. %eng %spa hija. A wi la:wal le'. %mor wi le: aw-al le'. %eng %spa donde esta tu hija. R tina, alina. %mor tina, alina. %eng %spa tina. T n. = n. %mor n. %eng %spa m. A wi la: wal, are awal late jas ub'i. %mor wi le: aw-al, are aw-al le: at e jas u-b'i'. %eng %spa donde esta tu hija como se llama. T wal at. = awal at. %mor aw-al at. %eng %spa es tu hija. A jas ub'i:' la: wal. %mor jas u-b'i:' le: aw-al. %eng %spa como se llama tu hija. T nan. = qanan. %mor *qa-nan. %eng %spa nuestra mama. R qanan chi? %mor qa-nan /chi? %eng %spa nuestra mama dice. *S4-8 A qanan. %mor qa-nan. %eng %spa nuestra mama. T nan e. = nan e. %mor nan e. %eng %spa mira mama. A n. %mor n. %eng %spa n. T nan. = nan. %mor nan. %eng %spa mama. R qanan chile wuj cha. %mor qa-nan chi-le wuj /cha. %eng %spa dice que es nuestra mama. A wi le, wi le. %mor wi le, wi le. %eng %spa donde, donde. T wuj chi? = wuj chi? %mor wuj /chi? %eng %spa cuaderno dice. A wi le wuj e? %mor wi le: wuj e? %eng %spa donde esta el cuaderno? T wuj. = wuj. %mor wuj. %eng %spa cuaderno. R eb'ay laj k'o: uchachal. %mor eb'ay laj /k'o: u-chachal. %eng %spa vaya tiene collar. N la k'ut e. %mor la k'u-t e. %eng %spa ya ves. A k'o: uchachal. %mor /k'o: u-chachal. %eng %spa tiene collar. N k'o: uchachal chi. %mor /k'o: u-chachal /chi. %eng %spa tiene corral dice. R chachal. %mor chachal. %eng %spa corral. A a k'o: a chachal at al Sep. %mor a /k'o: a-chachal at al sep. %eng %spa tienes collar Josefa. R k'o: la. %mor /k'o: la. %eng %spa tengo. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha dice. R ay kile le. %mor ay kile le. %eng %spa mira. A wi ri. %mor wi ri. %eng %spa donde esta. T pele. = mpe le:. %mor mpe le:. %eng %spa mira. A wiri'. %mor wi ri'. %eng %spa donde esta. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. A wi le. %mor wi le. %eng %spa donde esta. T le:, le:. = le:, le:. %mor le:, le:. %eng %spa ese. A jas le wa ri? %mor jas le: wa ri? %eng %spa que es esto. T tza'j. = utza'm. %mor *u-tza'm. %eng %spa her nose. *S4-9 A jas uwach? %mor jas u-wach? %eng %spa que es. R utza'j chih. %mor u-tza'j /chi. %eng %spa dice. T tza'j. = chachal. %mor chachal. %eng %spa collar. A jah? %mor jah? %eng %spa que. T tal. = chachal. %mor chachal. %eng %spa collar. A chachal. %mor chachal. %eng %spa collar. T tale. = tale. %mor tale. %eng %spa mira. A chachal le'. %mor chachal le'. %eng %spa collar se. T le. = le. %mor le. %eng %spa ese. A m, chachal le jas le wa ri? %mor m, chachal le jas le wa ri? %eng %spa collar, como esto? T naq. = winaq. %mor winaq. %eng %spa personas. A jah? %mor jah? %eng %spa que. T tz'ij. = kotz'i'j. %mor kotz'i'j. %eng %spa de veras. A kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. C jawi ko wi le kotz'ij. %mor jawi ko wi le kotz'ij. %eng %spa donde esta la flor. T y qatat e. = y qatat e. %mor y qa-tat e. %eng %spa nuestro papa. N qatat chih. %mor qa-tat /chi. %eng %spa nuestro papa dice. A qatate chih. %mor qa-tat e /chi. %eng %spa nuestro papa dice. C a k'o: kotz'ij. %mor a k'o: kotz'ij. %eng %spa hay flor. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C a k'o: kotz'ij. %mor a k'o: kotz'ij. %eng %spa flor. T tz'ij. = kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. C a k'o: kotz'ij. %mor a k'o: kotz'ij. %eng %spa si hay flor. T tz'ij. = kotz'i'j. %mor kotz'i'j. %eng %spa flor. C a k'o:lik? %mor a k'o:lik? %eng %spa si hay. T ay. = ay. %mor ay. %eng %spa ay. *S4-10 R le: chi. %mor le: /chi. %eng %spa eso dice. C jawi: k'o: wi le: kotz'ij. %mor jawi: k'o: wi le: kotz'ij. %eng %spa donde esta la flor. R le chi. %mor le /chi. %eng %spa eso dice. C ka pech. %mor ka pech. %eng %spa ...... A pech chi. %mor pech /chi. %eng %spa dice. T le:. = le:. %mor le:. %eng %spa eso. C jawi:? %mor jawi:? %eng %spa donde. T tzij. = kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. A jachin e wa ri. %mor jachin e wa ri. %eng %spa cual es esto. T t'zij. = kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. A pares le wa ri. %mor pares le wa ri. %eng %spa por eso esto. T tz'ij. = kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. R le nana. %mor le: nan a. %eng %spa mira mama. T tzij ltzij le'. = kotz'i'j, kotz'i'j le. %mor kotz'i'j, kotz'i'j le. %eng %spa flor, la flor ve. A le:, jas ub'i:' le wa ri. %mor le:, jas u-b'i:' le wa ri. %eng %spa como se llama esto. T tzij wach. = kotz'i'j, saqwach. %mor kotz'i'j, saqwach. %eng %spa flor, papa. A wach, wach e:. %mor wach, wach e:. %eng %spa cara, cara. R saqwach chih. %mor saqwach /chi. %eng %spa papa dice. T wach chi. = saqwach chih. %mor saqwach /chi. %eng %spa papa dice. A jun xinu'l leh jun xinu'l je. %mor jun xinu'l leh jun xinu'l je. %eng %spa una ladina ve una ladina. A u'anom a le le qana mpe na. %mor u/b'an-om a le le *k-0-qa/b'an-a mpe na. %eng %spa a hecho eso, hagamos. T k'ut. = k'ut. %mor k'u-t. %eng %spa pues. A m je u'anom la le le', le. %mor m je u-/b'an-om la le le', le. %eng %spa asi ha hecho eso. A le teri' q'alaje jun xinu'l le'. %mor le teri' q'alaje jun xinu'l le'. %eng %spa asi se ve una ladina. T eh. = eh. %mor eh. %eng %spa eh. A jasa le wa ri' le wa ri'. %mor jasa le wa ri' le wa ri'. %eng %spa asi como esto, esto. *S4-11 R uwi'. %mor u-wi'. %eng %spa su pelo. T wi'. = uwi. %mor *u-wi. %eng %spa su pelo. A wi, le wa ri'. %mor wi, le wa ri'. %eng %spa su pelo, esto. T tij. = kotz'ij, ti'ij chi:j. %mor kotz'ij, ti'ij chi:j. %eng %spa A le wa ri'. %mor le wa ri'. %eng %spa esto. T ti', te:j. = tz'i' ke:j. %mor tz'i' ke:j. %eng %spa A no. %mor no. %eng %spa no. T te:j e? = ke:j e? %mor ke:j e? %eng %spa A le are? %mor le are? %eng %spa el. T tij. = chij. %mor chij. %eng %spa ..... A ah. %mor ah. %eng %spa ah. C utza'm. %mor utza'm. %eng %spa su nariz. T tij. = chij. %mor chij. %eng %spa A kutze'ej. %mor k-0-u/tze'-j. %eng %spa se rie. T tej. = ke:j. (= ?k-0-u/tze'-j.) %mor ke:j. %eng %spa ..... A tajin kutze'ej e:. %mor /tajin k-0-u/tze'-j e:. %eng %spa se esta riendo. T le. = le. %mor le. %eng %spa ese. A le, katze'nik. %mor le, k-0/tze'-n-ik. %eng %spa mira se rie. T ti'ij. = chi:j. %mor chi:j. %eng %spa ...... A katzen e jun ixoq. %mor k-0/tze'-n e jun ixoq. %eng %spa se rie una mujer. T y le: chuq. = ixoq. %mor ixoq. %eng %spa la mujer. A katzen e jun ixoq e. %mor k-0/tze'-n e jun ixoq e. %eng %spa se rie una mujer. T le:. = le:. %mor le:. %eng %spa ese. A k'o: uchi:. %mor /k'o: u-chi:. %eng %spa tiene boca. T chi li'. = lu chi: ri'. %mor *le: *u-chi: ri'. %eng %spa su boca aqui. A k'o: uchi:'. %mor /k'o: u-chi:'. %eng %spa tiene boca. *S4-12 T o u chi'. = k'o: uchi. %mor /k'o: u-chi. %eng %spa tiene boca. N tzi kuk'ab'ab'ej u pu chi. %mor tzi k-0-u/k'ab'-ab'e-j upa u-chi. %eng %spa habre su boca. A wi ri wi ri. %mor wi ri wi ri. %eng %spa donde esta. T m. = m. %mor m. %eng %spa m . A chana pe: juntiro, y le tajin ka'anoh. %mor ch-0-a/b'an-a mpe: juntiro, y le /tajin k-0-a/b'an-oh. %eng %spa haga otra vez lo que estas haciendo. T tiq. = ..... %mor ..... %eng %spa A uti'ij, jun chi:j. %mor u-ti'ij, jun chi:j. %eng %spa otra vez. T li'. = ri'. %mor ri'. %eng %spa esto. A jas uwach? %mor jas u-wach? %eng %spa que ese. T wach e? = saqwach e. %mor saqwach e. %eng %spa papa. A wache, jas ub'i:' le wa ri. %mor wach e, jas u-b'i:' le: wa ri. %eng %spa como se llama esto. T le jun le'. = le: jun le'. %mor le: jun le'. %eng %spa ese uno. A jun chik e'. %mor jun chi-k e'. %eng %spa otro. T jun ne. = jun ne. %mor jun ne. %eng %spa otro. A le: jas le wa ri. %mor le: jas le wa ri. %eng %spa que es esto. T jun chaqo le'. = xtzaqa le. %mor *x-0/tzaq-a le. %eng %spa otro pintalo. A le wa ri, le wa ri, wa ri. %mor le wa ri, le wa ri, wa ri. %eng %spa esto, esto. T nej. = nej. %mor nej. %eng %spa A ja, jas ub'i:'. %mor ja, jas u-b'i:'. %eng %spa que, como se llama. T kax. = wakax. %mor wakax. %eng %spa vaca. A wakax, kej, kej. %mor wakax, kej, kej. %eng %spa vaca, caballo, caballo. T kej. = kej. %mor kej. %eng %spa caballo. A kej. %mor kej. %eng %spa caballo. T paya chi'k e. = paya chi'k e. %mor paya chi'k e. %eng %spa ya es. A en. %mor en. %eng %spa .... T kin'e:k, kin'e:k. = kin'e:k, kin'e:k. %mor k-in/b'e:-ik, k-in/b'e:-ik. %eng %spa me voy. *S4-13 A m. %mor m. %eng %spa m. T b'ik. = kab'iq'ik. %mor k-0/b'iq'-PASS1-ik. %eng %spa A b'iq. %mor b'iq. %eng %spa tragar. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. A k'o: jun kotz'ij chiri le. %mor /k'o: jun kotz'ij chi-ri le. %eng %spa hay una flor aqui. T tz'ij. = kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. A le', le: kotz'ije wa ri, le. %mor le', le: kotz'ije wa ri, le. %eng %spa la flor esto. T wa li'. = le wa ri. %mor le wa ri. %eng %spa esto. A kotz'ij, jas ukolor le kotz'ij, kach'ob'oh. %mor kotz'ij, jas u-kolor le kotz'ij, k-0-a/ch'ob'-oh. %eng %spa flor, de que color es la flor lo sabes. T ay saqa tej. = ma saq taj. %mor ma saq-!a ta-j. %eng %spa no es blanco. A saq taj e, kaq. %mor saq taj e, kaq. %eng %spa no es blanco, es rojo. T qatat e. = qatat e. %mor qa-tat e. %eng %spa nuestro papa. R kaq, k'u ne. %mor kaq, k'u ne. %eng %spa en que es rojo. A kaq k'u ne. %mor kaq k'u ne. %eng %spa en que es rojo. T le, le, le:. = le, le, le:. %mor le, le, le:. %eng %spa ese. A m, le:. %mor m, le:. %eng %spa ese. T chiu. *** = chiw. %mor chiw. %eng %spa pollito. A le tz'i. %mor le tz'i. %eng %spa el perro. T tz'i'. = tz'i'. %mor tz'i'. %eng %spa perro. C kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. A tz'i'. %mor tz'i'. %eng %spa perro. T ay. = ay. %mor ay. %eng %spa ay. A qila mpe' lupam. %mor *k-0-q/il-a mpe' le: u-pam. %eng %spa miremos adentro. T qanan e. = qanan e. %mor qa-nan e. %eng %spa nuestra mama. A qila mpe k'o: jun lale chupam e le. %mor *k-0-q/il-a mpe /k'o: jun lale chi-u-pam e le. %eng %spa veamos que hay uno adentro. T le', tz'i. = tz'i. %mor tz'i. %eng %spa flor. *S4-14 T wacha. = lu wach e. %mor *le: *u-wach e. %eng %spa su ojo. A uwach e. %mor u-wach e. %eng %spa su ojo. T panta. = elepante. %mor elepante. %eng %spa elefante. A m. %mor m. %eng %spa m. T panta. = elepante. %mor elepante. %eng %spa elefante. R le panta chi? %mor le panta /chi? %eng %spa elefante dice. T le. = le. %mor le. %eng %spa ese. A upanti. %mor upanti. %eng %spa elefante dice. T olik e. = k'o:lik e. %mor k'o:-l-ik e. %eng %spa esta. A k'o: chi nik'aj chiri ri, ri, ri. %mor /k'o: chi nik'aj chi-ri ri, ri, ri. %eng %spa hay otros aqui. T ja, k'aj. = k'o: nik'aj. %mor /*k'o: nik'aj. %eng %spa hay otros. A nik'aj chik e. %mor nik'aj chi-k e. %eng %spa otros. R le: le: al ti'ane. %mor le: le: al ti'ane. %eng %spa eso sebastiana. A le'. %mor le'. %eng %spa eso. N ka'an taj, ka'an taj. %mor k-0-a/b'an ta-j, k-0-a/b'an ta-j. %eng %spa no lo hagas, no lo hagas. T aye, qak'o: le. = aye, qaq'o: le. %mor aye, *k-0-qa/q'o: le. %eng %spa pintemos. A m. %mor m. %eng %spa m. T mizil nan e. = le mixe nan e. %mor *le: mix e nan e. %eng %spa carry me. A k'o: jun, k'o: jun chich e. %mor /k'o: jun, /k'o: jun chich e. %eng %spa hay un, hay otro. T lah. = lah. %mor lah. %eng %spa tu. A k'o: jun ch'ich. %mor /k'o: jun ch'ich. %eng %spa hay otro. T tich'. = chi'ch. %mor chi'ch. %eng %spa hay otro. A ch'ich. %mor ch'ich. %eng %spa cuchillo. T tich' e. = chich' e. %mor chich' e. %eng %spa cuchillo. A k'o: chi jun ch'ich e. %mor /k'o: chi jun ch'ich e. %eng %spa ya hay otro cuchillo. *S4-15 T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. A k'o: chi jun ch'ich e. %mor /k'o: chi jun ch'ich e. %eng %spa hay otro cuchillo. T chich' e. = chich' e. %mor chich' e. %eng %spa cuchillo. A m. %mor m. %eng %spa m. T pita chi. = pita chi. %mor pita /chi. %eng %spa pit (ruido). A pita chi? %mor pita /chi? %eng %spa pit dice. T pih pit. = pih pit. %mor pih pit. %eng %spa pip. A pit pipita. %mor pit pipita. %eng %spa pit. C pit. %mor pit. %eng %spa pit(bocina de carro). A k'o: jun achi le. %mor /k'o: jun achi le. %eng %spa hay un hombre ve. T chij e', chi le'. = tzij e le jun achi le. %mor tzij e *le *jun achi le. %eng %spa de veras el hombre ve. A k'o: jun chih le. %mor /k'o: jun chi le. %eng %spa ya hay otro ve. T mix ale'. = ku'an umix a le'. %mor *k-0-*u/*b'an *u-mix a le'. %eng %spa cargar. A m. %mor m. %eng %spa m. T mix. = tajin ku'an umix. %mor /*tajin *k-0-*u/*b'an *u-mix. %eng %spa cargar. A m tajin ku'an umix chiri. %mor m /tajin k-0-u/b'an u-mix chi-ri. %eng %spa esta haciendo aqui. A tajin ka. %mor /tajin ka. %eng %spa estas. T mix le'. = tajin ku'an umix le'. %mor /*tajin *k-0-*u/*b'an *u-mix le'. %eng %spa A reqam e' reqam. %mor r/eqa-m e' r/eqa-m. %eng %spa su pie. T an ne'. = reqam e. %mor *r/eqa-am e. %eng %spa su pie. A tajin ku'an umix. %mor /tajin k-0-u/b'an u-mix. %eng %spa esta haciendo un gato. T ay pele: qan. = u pele' reqam. %mor u pele' *r/eqa-am. %eng %spa mira su pie. R eh kareqaj, kareqaj chi jun. %mor eh k-0-r/eqa-j, k-0-r/eqa-j chi jun. %eng %spa carga, carga otro. A reqam tajin ka'an amix at che le'. %mor r/eqa-m /tajin k-0-a/b'an a-mix at che le'. %eng %spa su pie, estas haciendo gato ud. A che lawal. %mor che le: aw-al. %eng %spa a tu. T qunel la le'. = le jun e la le. %mor *le: jun e la le. %eng %spa eso. *S4-16 A ah la le? %mor ah la le? %eng %spa eso. N ku'an umix. %mor k-0-u/b'an u-mix. %eng %spa me carga. T chit mix. = chirij kamix. %mor chi-*r-*ij *k-0/mix. %eng %spa detras la carga. A je ku'anan le le mix. %mor je k-0-u/b'an le le mix. %eng %spa hace asi, lo carga. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa ah. A je ku'an ra le le', je ku'ana le le. %mor je k-0-u/b'an ra le le', je k-0-u/b'an-a le le. %eng %spa lo hace asi, lo hace asi. A mix, mix, mix, kacha ri. %mor mix, mix, mix, k-at/cha' ri. %eng %spa cargas, cargas, cargas, dice. T jah, mix. = jah, mix. %mor jah, mix. %eng %spa que. A m. %mor m. %eng %spa m. T le k'ala:b' eh. = ak'alab' eh. %mor ak'al-ab' e. %eng %spa ninos. A ak'alab'eh. %mor ak'al-ab' e. %eng %spa ninos. T mix. = mix. %mor mix. %eng %spa cargas. A mix ak'alab'. %mor mix ak'al-ab'. %eng %spa cargas a los ninos. T le: jun mix ay qatateh b'ij. = le: jun mix ay qatateh chab'ij. %mor le: jun mix ay qa-tat e *ch-0-*a/b'i:-j. %eng %spa cargas diga. A qatzukuj chi: jun chik, chiriri. %mor *k-0-qa/tzuku-j chi: jun chi-k, chi-ri ri. %eng %spa busquemos otro aqui. A qana mpe na. %mor *k-0/qana mpe na. %eng %spa espera. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. A k'o: chi jun chik e. %mor /k'o: chi jun chi-k e. %eng %spa hay otro. T k'o:li. = k'o:lik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa hay. A le k'o: chi jun chik e. %mor le /k'o: chi jun chi-k e. %eng %spa ya hay otro. T chij mix. = chij mix. %mor chij mix. %eng %spa aqui lo otra vez. A mix chik. %mor mix chi-k. %eng %spa cargar otra vez. C tzaq nu paraguas. %mor tzaq nu paraguas. %eng %spa se cayo mi paraguas. A tzaq a paraguas, le. %mor /tzaq a paraguas, le. %eng %spa se cayo su paraguas. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o: jun etz'ab'al. %mor /k'o: jun /etz'an-b'al. %eng %spa hay un juguete. *S4-17 T b'al le? = le: jun etz'ab'a'l le. %mor *le: *jun /*etz'an-b'a'l le. %eng %spa ese juguete ve. A etz'ab'al. %mor /etz'an-b'al. %eng %spa juguete. C etz'ab'al. %mor etz'ab'al. %eng %spa juguete. T chiji le'. = kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. A kotz'ij e. %mor kotz'ij e. %eng %spa flor. A kotz'ij e. %mor kotz'ij e. %eng %spa flor. T qatat e. = qatat e. %mor qa-tat e. %eng %spa nuestro papa. A k'o: jun ixoq e. %mor /k'o: jun ixoq e. %eng %spa hay una mujer. T xoq. = jun ixoq e. %mor *jun ixoq *e. %eng %spa una mujer. A ixoq. %mor ixoq. %eng %spa mujer. T xoq. = ixoq. %mor ixoq. %eng %spa mujer. T xoq. = ixoq. %mor ixoq. %eng %spa mujer. A k'o: qa'an. %mor /k'o: qa-nan. %eng %spa tenemos nuestra mama. C pa water skies. %mor pa water skies. %eng T k'am. = q'a'am. %mor q'a'am. %eng %spa mama. T choq e'. = ixoq e'. %mor ixoq e'. %eng %spa mujer. T cha le'. = chachal le. %mor chachal le. %eng %spa collar eso. A chachal le. %mor chachal le. %eng %spa el collar ve. T chal. = chachal. %mor chachal. %eng %spa collar. A q'a:n e. %mor q'a:n e. %eng %spa nuestra mama. T am in. = nuq'a'am in. %mor *nu-q'a'am in. %eng %spa es mi escalera. A q'a'am. %mor q'a'am. %eng %spa escalera. T am chi'. = q'a'am chi'. %mor q'a'am /chi'. %eng %spa escalera dice. A ay che, le k'o: jun iglesia le'. %mor ay che, le: /k'o: jun iglesia le'. %eng %spa hay una iglesia. T jah? iles. = igles. %mor igles. %eng %spa que? iglesia. T les, luta le'. = igles. su'ta le'. %mor igles. su'ta le'. %eng %spa iglesia, que es eso. *S4-18 A m. %mor m. %eng %spa m. T su't, kotz'ij. = su't, kotz'ij. %mor su't, kotz'ij. %eng %spa panuelo, flor. T li' qane'. = ri', le raqan e'. %mor ri', *le: *r-aqan e'. %eng %spa aqui, su pie. A no, raqan e, k'o: jun achi le'. %mor no, r-aqan e, /k'o: jun achi le'. %eng %spa no, su pie, hay un hombre. T ay, chi le'. = jun achi le'. %mor *jun achi le'. %eng %spa un hombre. A tajin ketz'anik. %mor /tajin k-0/etz'an-ik. %eng %spa estan jugando. T chi'. = achi le'. %mor achi le'. %eng %spa es hombre. A ja'. %mor ja'. %eng %spa que7. T uy chi'. = achih. %mor achih. %eng %spa hombre. C jun achih. %mor jun achih. %eng %spa un hombre. A tajin ketz'anik. %mor /tajin k-0/etz'an-ik. %eng %spa esta jugando. T nike'. = ketz'anik e'. %mor *k-0/etz'an-ik e'. %eng %spa juega. A tajin ketz'anik. %mor /tajin k-0/etz'an-ik. %eng %spa esta jugando. C ketz'anik. %mor ketz'anik. %eng %spa juega. T chi', nik. = lachih ketz'anik. %mor *le: achih *k-0/etz'an-ik. %eng %spa el hombre juega. A le'. %mor le'. %eng %spa ese. T wach, wach. = luwach e. %mor *le: *u-wach e. %eng %spa su cara. C ketz'anik pa b'aseb'all le jun. %mor ketz'anik pa b'aseb'all le jun. %eng %spa juega en basquetball ese uno. T le', wache'. = luwach e. %mor *le: *u-wach e. %eng %spa su cara. T tate', qatat e', le'. = qatat e. %mor qa-tat e. %eng %spa nuestro papa. T tat e' le' le'. = qatat e' le'. %mor *qa-tat e' le'. %eng %spa nuestro papa. A tat e. %mor tat e. %eng %spa papa. T ek'o:q. = ixoq. %mor ixoq. %eng %spa traiga. A k'o: joron, joron chiri. %mor /k'o: joron, joron chi-ri. %eng %spa hay agua, agua dice. *S4-19 T lon. = joron. %mor joron. %eng %spa agua. A jaron. %mor jaron. %eng %spa agua. T lon. = joron. %mor joron. %eng %spa agua. A k'o: jun q'a'am. %mor /k'o: jun q'a'am. %eng %spa tiene un pie. T kine'. = tz'ikin e. %mor tz'ikin e. %eng %spa pajaro. A ka'an. %mor k-0-a/b'an. %eng %spa haces. T kin. = tz'ikin. %mor tz'ikin. %eng %spa pajaro. A at. %mor at. %eng %spa ud. T kin, kin. = tz'ikin. %mor tz'ikin. %eng %spa pajaro. A no, kin. %mor no, kin. %eng %spa no, pajaro. T kin e'. = tz'ikin e. %mor tz'ikin e. %eng %spa pajaro. A m. %mor m. %eng %spa m. T kin e'. = tz'ikin e. %mor tz'ikin e. %eng %spa pajaro. T tz'ij. = kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. A kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. C kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. T m pal mpe'. = etz'ab'a'l mpe'. %mor /*etz'an-b'a'l mpe'. %eng %spa eso es juego. T upanta. = elepanta. %mor elepanta. %eng %spa elefante. A panta. %mor panta. %eng %spa elefante. T le:, le. = le:, le. %mor le:, le. %eng %spa ese. A tzij na k'ut e. %mor tzij na k'u-t e. %eng %spa de veras. T ay, k'o: panta. = k'o: jun elepant. %mor /k'o: *jun elepant. %eng %spa hay un elefante. A qana mpe na qila le wari le. %mor *k-*at/qan-a mpe na *k-0-q/il-a le: wa ri le. %eng %spa espera, veamos esto. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. N jas uwach are: k'ut. %mor jas u-wach are: k'u-t. %eng %spa que es, es pues. A le k'o: k'o: palati. %mor le /k'o: /k'o: palati. %eng %spa hay, hay platillo. *S4-20 T tz'ij wach i'. = kotz'ij, luwach i. %mor kotz'ij, *le: *u-wach i. %eng %spa es flor su apariencia. A platia le'. %mor platia le'. %eng %spa es plato. T chij chij. = kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. A luwache. %mor luwache. %eng %spa su cara. T panta. = panta. %mor panta. %eng %spa elefante. A k'o: ulaq. %mor /k'o: u-laq. %eng %spa tiene trasto. T pele'. = upele'. %mor *u-pele'. %eng %spa mira. A k'o: ulaq. %mor /k'o: u-laq. %eng %spa tiene trasto. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? A k'o: ulaq e'. %mor /k'o: u-laq e'. %eng %spa tiene trasto. T laq. = ulaq. %mor *u-laq. %eng %spa tiene trasto. A k'o: ulamet. %mor /k'o: u-lamet. %eng %spa tiene botella. T met. = ulamet. %mor *u-lamet. %eng %spa su botella. C jas uwach le lame't le'? %mor jas uwach le lame't le'? %eng %spa que es esa botella. T me't. = lamet. %mor lamet. %eng %spa botella. C jas kukoj le lamet pa? %mor jas kukoj le lamet pa? %eng %spa que usa la botella en. T me't e'. = le lamet le'. %mor *le: lamet le'. %eng %spa la botella. C jachin kukoj le lame't? %mor jachin kukoj le lame't? %eng %spa quien uso la botella. T taqa le:le'. = jetaq a le:le'. %mor jetaq a le:le'. %eng %spa por alli. A jetaq alele'. %mor jetaq alele'. %eng %spa por alli. T me't. = lemet. %mor lemet. %eng %spa botella. A jasa k'o: chupam le leme't? %mor jasa /k'o: chi-u-pam le leme't? %eng %spa que hay en la botella. T pej le'. = espeja le'. %mor espeja le'. %eng %spa espejo. A jasa k'o: chupam e wari? %mor jasa /k'o: chi-u-pam e wari? %eng %spa que hay en esto. *S4-21 T pej. = ispej. %mor ispej. %eng %spa espejo. A ti'an. %mor ti'an. %eng %spa Sebastian. T pej. = ispej. %mor ispej. %eng %spa espejo. A kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. T tz'ij. = kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. A jas k'o: chupam e wari'. %mor jas /k'o: chi-u-pam e wari'. %eng %spa que tiene en esto. T tz'ij, lamet. = kotzi'j. %mor kotzi'j. %eng %spa flor. A lech, lech k'o: chupam e lame't. %mor lech, lech /k'o: chi-u-pam e lame't. %eng %spa leche hay en la botella. T le:chah. = le:cha. %mor le:cha. %eng %spa leche. A leche kutij. %mor leche k-0-u/tij. %eng %spa toma leche. T no. = no. %mor no. %eng %spa no. A kutij jun loch'. %mor k-0-u/tij jun loch'. %eng %spa toma un nene. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. A le: leche kutij jun loch. %mor le: leche k-0-u/tij jun loch. %eng %spa la leche lo toma un nene. T loche' chi'. = loch' e' chi'. %mor loch' e' /chi'. %eng %spa nene dice. A loch', loch' katijow le leche. %mor loch', loch' k-0/tij-ow le leche. %eng %spa nene toma la leche. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. A loch' katijow e. %mor loch' k-0/tij-ow e. %eng %spa nene lo toma. T loch'. = loch'. %mor loch'. %eng %spa nene. A loch'. %mor loch'. %eng %spa nene. A loch'. %mor loch'. %eng %spa nene. T le: mix. = weqaj. %mor le: mix. (weqaj.) %eng %spa cargar. A n mix en ves de wek'aj. *** %mor n mix en ves de wek'aj. %eng %spa cargar. T li li le:. = le ri le:. %mor le ri le:. %eng %spa esto. A mix le li le. %mor mix le li le. %eng %spa cargar esto. C le mix. %mor le mix. %eng %spa cargar. N ay. %mor ay. %eng %spa ay. *S4-22 T ay mi ku' lat e'. = ay mi ku' lat e'. %mor ay mi *k-0-*a/ku' le: at e'. %eng %spa lo esconde ud. A le naj a mix ate. %mor le naj a mix ate. %eng %spa el que carga ud. T mix lat. = mix lat. %mor mix le: at. %eng %spa carga ud. C muyek. %mor muyek. %eng %spa muneco. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C le muyek. %mor le muyek. %eng %spa el mu¤eco. T ah, la:b' eh mi't. = ak'ala:b' eh, lemet. %mor ak'al-a:b' eh, lemet. %eng %spa T met. = lemet. %mor lemet. %eng %spa botella. A me't, ki me't ak'alab'. %mor me't, ki me't ak'alab'. %eng %spa de los ni¤os. T k'alab'. = ak'alab'. %mor ak'al-a:b'. %eng %spa ni¤os. A me't ak'alab'. %mor me't ak'alab'. %eng %spa botella de los ni¤os. T lime e mix. = ulame't le mix. %mor *u-lame't le mix. %eng %spa b'otella de que carga. T le: ay me't le' ay. = lame't e. %mor lame't e. %eng %spa T me't, me'te. = lamet, lamet e. %mor lamet, lamet e. %eng %spa botella. A le le'. %mor le le'. %eng %spa ese. C jas uwach le: le'. %mor jas uwach le: le'. %eng %spa que es eso. T mix le: le' mix le', ay mix e'. = mix le: le' mix le', ay mix e'. %mor mix le: le' mix le', ay mix e'. %eng %spa cargar, cargar, cargar. A m, mixe. %mor m, mixe. %eng %spa carga. C k'o: mas. %mor k'o: mas. %eng %spa hay mas. A k'o: nikaj kaq chiqile' chawila mpele. %mor /k'o: nikaj kaq chiqile' ch-0-aw/il-a mpele. %eng %spa hay unos rojos aqui mira. C k'o: mates. %mor k'o: mates. %eng %spa hay. A chama mpe loq. %mor ch-0-a/k'am-a mpe la-oq. %eng %spa traigalo. T ay. = ay. %mor ay. %eng %spa ay. A le: kaqan ale chareh le le le. %mor le: k-aqan ale chi-r-eh le le le. %eng %spa su pie a esto. T mes. = mes. %mor mes. %eng %spa gato. A le k'o: nik'aj, k'o: jun kar e. %mor le /k'o: nik'aj, /k'o: jun kar e. %eng %spa hay unos, hay un pescado. *S4-23 T kal. = kar. %mor kar. %eng %spa pescado. A le: jun kar. %mor le: jun kar. %eng %spa el pescado. T kal. = kar. %mor kar. %eng %spa pescado. T k'o: taj e' tz'ij. = k'o: taj e' kotz'ij. %mor /k'o: ta-!j e' kotz'ij. %eng %spa la flor no hay. A k'o: jun kar e:. %mor /k'o: jun kar e:. %eng %spa hay un pescado. T taj e, le' me't. = kotz'ij e' le lamet. %mor kotz'ij e' le lamet. %eng %spa no hay botella. A m lame't. %mor m lame't. %eng %spa botella. T me't e'. = lame't e. %mor lamet e. %eng %spa botella. A lame'te'. %mor lame'te'. %eng %spa botella. T me't. = lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. A lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. C lame't, ah je'. %mor lame't, ah je'. %eng %spa botella, ah si. T ay tij e', tzi'. = ay kotz'ij e'. %mor ay kotz'ij e'. %eng %spa de veras la botella. A m katze'nik, katze'nik. %mor m k-at/tze'-n-ik, k-at/tze'-n-ik. %eng %spa riate, riate. T atzin. = katze'nik. %mor *k-0/tze'-n-ik. %eng %spa se rie. A je: ku'ana le: che lu cha. *** %mor je: k-0-u/b'an-a le: che le u-chi'. %eng %spa asi hace con la boca. T chi le'. = luchile. %mor *le: *u-chi le. %eng %spa su boca. A uchi le, k'o: lu chi: lal se'p. %mor u-chi' le, /k'o: le u-chi: le al se'p. %eng %spa su boca, tiene la boca Josefa. R ah no, k'o: at achi:' at cha'. = ah no, k'o: lachi' at cha'. %mor ah no, /k'o: le a-chi' at /cha'. %eng %spa tiene ud. su b'oca dice. T wach le: chi:'. = jas uwach a le chi. %mor *jas *u-wach a le chi. %eng %spa que es eso, dice. A k'o: utzam e. %mor /k'o: u-tzam e. %eng %spa tiene nariz. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. A k'o: utza'm e. %mor /k'o: u-tza'm e. %eng %spa tiene nariz. T tza'm. = utzam. %mor *u-tzam. %eng %spa nariz. T k'o: eh. = k'o: uchi'. %mor /k'o: *u-chi'. %eng %spa tiene boca. A k'o: lutzam e. %mor /k'o: le u-tzam e. %eng %spa tiene nariz. *S4-24 T le taj. = le: ma k'o: taj. %mor le: *ma /*k'o: ta-j. %eng %spa no hay. C k'o: utz'am Agustin. %mor k'o: utz'am Agustin. %eng %spa tiene nariz Agustin. A k'o:lik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa tiene. R ja. %mor ja. %eng %spa que. C a k'o: utza'm le Agustin. %mor a k'o: utza'm le Agustin. %eng %spa tiene nariz Agustin. T pele'. = mpe le'. %mor mpe le'. %eng %spa mira. R jah. %mor jah. %eng %spa que. C ak'o: utzam ri Agustin. %mor ak'o: utzam ri Agustin. %eng %spa tiene nariz Agustin. T tin, tin. = A'ustin, A'ustin. %mor A'ustin, A'ustin. %eng %spa Agustin, Agustin. A k'o: jun ja: chiri'le' qila: panoq. %mor /k'o: jun ja: chiri'le' q/il-a: pan-oq. %eng %spa hay una casa aqui, veamoslo. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. A k'o: jun ja: chiri'. %mor /k'o: jun ja: chiri'. %eng %spa hay una casa aqui. T ja:'. = ja:'. %mor ja:'. %eng %spa casa. A le: qana mpe nah le', le, le. %mor le: /qana mpe nah le', le, le. %eng %spa espera eso. T jah le'. = le: ja: le'. %mor *le: ja: le'. %eng %spa la casa ve. A le: jun ja:. %mor le: jun ja:. %eng %spa la casa. T ja:. = ja:. %mor ja:. %eng %spa casa. A jun jale'. %mor jun jale'. %eng %spa una casa ve. T wich' cha. = wich' cha. %mor wich' /cha'. %eng %spa peque¤o dice. A le: jun ja le pe'. %mor le: jun ja le pe'. %eng %spa la casa, mira. T pit, pit, le'. = pit, pit, le'. %mor pit, pit, le'. %eng %spa pit. (ruido, bocina de carro) A k'o: nik'aj che le'. %mor /k'o: nik'aj che le'. %eng %spa hay unos palos. A nikaj che:'. %mor nikaj che:'. %eng %spa unos palos. C y joron chuwa le: ja:. %mor y joron chuwa le: ja:. %eng %spa agua frente a la casa. T lon. = jaron. %mor jaron. %eng %spa agua. A uwi lal se'pe. %mor uwi lal se'pe. %eng %spa pelo de Josefa. *S4-25 T nik le'. = nik'aj la le'. %mor nik'aj *la le'. %eng %spa algunas cosas. R ah noh. %mor ah noh. %eng %spa ah, no. T nik', nik' wich'. = nik', nik' wich'. %mor nik', nik' wich'. %eng %spa saber, saber. C a k'o:lik, uwijal sep. %mor a k'o:lik, uwijal sep. %eng %spa tiene pelos Josefa. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. R chila' k'ut. %mor chila' k'ut. %eng %spa alli pues. A k'o: awi' at e. %mor /k'o: a-wi' at e. %eng %spa ud. tiene pelo. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. A k'o: awi' at e. %mor /k'o: a-wi' at e. %eng %spa si ud. tiene pelo. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. A k'o: awe at e lal che:'. %mor /k'o: aw-e at e lal che:'. %eng %spa tiene ud. ah palo. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. A awi' at. %mor awi' at. %eng %spa su pelo. T wi, wi, lah je' le'. = wi, wi, lah je' le'. %mor wi, wi, lah je' le'. %eng %spa pelo, pelo, asi eso. C ah je'. %mor ah je'. %eng %spa asi eso. T ej. = kutze'ej. %mor *k-0-*u/*tze'-j. %eng %spa le da risa. A kutze'ej. %mor k-0-u/tze'-j. %eng %spa le da risa. T wach e'. = luwach e'. %mor *le: *u-wach e'. %eng %spa mira papa. C a junam luwareh ruk' le: Agustin. %mor a junam luwareh ruk' le: Agustin. %eng %spa si tiene igual los dientes con Agustin. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C a junam lu. %mor a junam lu. %eng %spa es igual su. T ay mix e? = ay mix e? %mor ay mix e? %eng %spa gato. A mixe. %mor mixe. %eng %spa gato. T mix. = mix. %mor mix. %eng %spa gato. A mix. %mor mix. %eng %spa gato. C mix. %mor mix. %eng %spa gato. *S4-26 T le le: mix le le mix e. = le le: mix le le mix e. %mor le le: mix le le mix e. %eng %spa el gato, el gato. A mixe. %mor mixe. %eng %spa gato. T ay paj e li li. = kasipaj le: ri ri'. %mor *k-0-*a/sipa-j le: ri ri'. %eng %spa regalas esto. C kaj alih. %mor kaj alih. %eng %spa quieres muchacha. T jah? wi:? = jawi:. %mor jawi:. %eng %spa donde. C jun wich' a lih. %mor jun wich' a lih. %eng %spa una muchacha peque¤a. T wich' li'. = jun wich' alih. %mor *jun wich' alih. %eng %spa una muchacha peque¤a. T ay k'alab' eh. ak'alab' taj. = ay k'alab' eh. ak'alab' taj. %mor ay ak'al-a:b' eh. ak'al-a:b' ta-j. %eng %spa ni¤os, no son ni¤os. T jun alih. = jun alih. %mor jun alih. %eng %spa una muchacha. T lab'. = ak'alab'. %mor ak'al-a:b'. %eng %spa ni¤os. C jun alih. %mor jun alih. %eng %spa una ni¤a. T ay. = ay. %mor ay. %eng %spa ay. A inaj lih. %mor inaj lih. %eng %spa una muchachita. T pe le'. = mpe le'. %mor mpe le'. %eng %spa mira. A pele'. %mor pele'. %eng %spa mira. T ay. = ay. %mor ay. %eng %spa ay. A lele'. %mor lele'. %eng %spa eso. T le:. = le:. %mor le:. %eng %spa ese. C lele. %mor lele. %eng %spa ese. T qul le'. = k'o: uqul le'. %mor /*k'o: *u-qul le'. %eng %spa su cuello. A k'o: luqul le'. %mor /k'o: le u-qul le'. %eng %spa tiene su cuello. T qul. = uqul. %mor *u-qul. %eng %spa cuello. A k'o: uqul. %mor /k'o: u-qul. %eng %spa tiene cuello. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa eso. *S4-27 A ay tzij na k'ut e. %mor ay tzij na k'u-t e. %eng %spa de veras. T qul, qul. = k'o: uqul. %mor /*k'o: *u-qul. %eng %spa cuello, cuello. C a k'o: a qul, a k'o: a qul. %mor a k'o: a qul, a k'o: a qul. %eng %spa tienes cuello, tienes cuello. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. A k'o: aqul at e. %mor /k'o: a-qul at e. %eng %spa ud. tiene cuello. T le' qul e'. = uqul e'. %mor le' *u-qul e'. %eng %spa el cuello ve. A aqul le'. %mor aqul le'. %eng %spa tu cuello. C qule'. %mor qule'. %eng %spa cuello. T le wach. = lu wach. %mor le: *u-wach. %eng %spa su cara. A luwache. %mor luwache. %eng %spa su cara. C luwach, luwach aje. %mor luwach, luwach aje. %eng %spa su cara, su cara. T cham. = utza'm. %mor *u-tza'm. %eng %spa su nariz. A utza'm. %mor utza'm. %eng %spa su nariz. C a tza'8m at, junawich' atza'm. %mor a tza'8m at, junawich' atza'm. %eng %spa tu nariz, tu nariz peque¤a. T tzame loq. = lu tza'm, chak'ama loq. %mor *le: *u-tza'm, *ch-0-*a/*k'am-*a la-oq. %eng %spa nariz. C jolom. %mor jolom. %eng %spa cabeza. T ay chi:j e'. = ay kotz'ij e. %mor ay kotz'ij e. %eng %spa %spa flor. A m, chi:j. %mor m, chi:j. %eng %spa oveja. C keje'. %mor keje'. %eng %spa caballo. T kej. = kej. %mor kej. %eng %spa caballo. C kej. %mor kej. %eng %spa caballo. A kej. %mor kej. %eng %spa caballo. T ay chih. = ay chih. %mor ay chih. %eng %spa ay, dice. A ay chih. %mor ay chih. %eng %spa ay, dice. C kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. T ay tzij e'. = kotz'ij e'. %mor kotz'ij e'. %eng %spa flor. *S4-28 C kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. T chi, chi. = tz'i, tz'i. %mor tz'i, tz'i. %eng %spa perro, perro. C kotz'ij, kotzi'j. %mor kotz'ij, kotzi'j. %eng %spa flor, flor. T chi'. = tz'i. %mor tz'i. %eng %spa dice. C ah je' kotz'ij. %mor ah je' kotz'ij. %eng %spa a si, flor. T chi'. = tzi'. %mor tzi'. %eng %spa perro. C ah je'. %mor ah je'. %eng %spa a si. T chi'. = tz'i. %mor tz'i. %eng %spa perro. C ah je' le le'. %mor ah je' le le'. %eng %spa asi eso. T chi le' tat e' le qatat e. = chi le' tat e' le qatat e. %mor chi le' tat e' le qa-tat e. %eng %spa es perro nuestro papa. T qan. = le raqan. %mor *le: *r-aqan. %eng %spa es amarillo su pie. A lu raqan. %mor lu raqan. %eng %spa su pie. T qane'. = le raqane. %mor *le: *r-aqan e. %eng %spa su pie. C jun k'a'an, jun q'a'an. %mor jun k'a'an, jun q'a'an. %eng %spa un pita, una escalera. T qan. = le raqan. %mor *le: *r-aqan. %eng %spa su pie. C jun q'a'am. %mor jun q'a'am. %eng %spa una escalera. T qan. = le raqan. %mor *le: *r-aqan. %eng %spa su pie. A qan. %mor qan. %eng %spa amarillo. C jun k'a'am le'. %mor jun k'a'am le'. %eng %spa una pita. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C b'arco. %mor b'arco. %eng %spa barco. T b'ak. = b'arco. %mor b'arco. %eng %spa barco. A b'arco ub'i. %mor b'arco ub'i. %eng %spa se llama barco. R walco. = b'arko. %mor b'arko. %eng %spa b'arco. *S4-29 T le pexa. = pesa. %mor pesa. %eng %spa peso. T kax le:. = wakax le:. %mor wakax le:. %eng %spa vaca. A wiri. %mor wiri. %eng %spa donde. T pel. = pesa. %mor pesa. %eng %spa pesa. A kej. %mor kej. %eng %spa caballo. T kej e'. = kej e'. %mor kej e'. %eng %spa caballo. A keje. %mor keje. %eng %spa caballo. T chi'. = tz'i. %mor tz'i. %eng %spa perro. C a kutij la muyek. %mor a kutij la muyek. %eng %spa si come tu mu¤eco. T qul. = luqul. %mor *le: *u-qul. %eng %spa cuello. R ya. %mor ya. %eng %spa si. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. A qul. %mor qul. %eng %spa cuello. C qul. %mor qul. %eng %spa cuello. T wach. = luwach. %mor *le: *u-wach. %eng %spa cara. A uwach. %mor uwach. %eng %spa su cara. T lom. = ujalom. %mor *u-jalom. %eng %spa cabeza. A jalom, uwi'. %mor jalom, uwi'. %eng %spa cabeza, su pelo. T wi'. = uwi'. %mor *u-wi'. %eng %spa su pelo. A uwi'. %mor uwi'. %eng %spa su pelo. T wi'. = uwi'. %mor *u-wi'. %eng %spa su pelo. C uxikin. %mor uxikin. %eng %spa su oveja. T kin. = uxikin. %mor *u-xikin. %eng %spa su oveja. C xikin. %mor xikin. %eng %spa oveja. A jawi: luxikine'. %mor jawi: luxikine'. %eng %spa donde esta su oveja. T ax. = k'ax. %mor k'ax. %eng %spa cuenta. *S4-30 A jawi: luxikin? %mor jawi: luxikin? %eng %spa donde esta su oveja. T kin. = luxikin. %mor *le: *u-xikin. %eng %spa su oveja. T ay xapat e'. = zapat e. %mor zapat e. %eng %spa zapato. A jun ixoq. %mor jun ixoq. %eng %spa una mujer. T ay, xoq e'. = ixoq e. %mor ixoq e. %eng %spa mujer. A jun ixoqe. %mor jun ixoqe. %eng %spa una mujer. C k'o: juyub'. %mor k'o: juyub'. %eng %spa hay monta¤a. T jub'. = juyub'. %mor juyub'. %eng %spa monta¤a. A k'o: jun juyub' e. %mor /k'o: jun juyub' e. %eng %spa hay una monta¤a. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? A k'o: jun juyub' e. %mor /k'o: jun juyub' e. %eng %spa hay una monta¤a. T jub'. = juyub'. %mor juyub'. %eng %spa monta¤a. A k'o: ab'ix k'o: chuwach e. %mor /k'o: ab'ix /k'o: chi-u-wach e. %eng %spa hay milpa en eso. T b'i:x. = ab'i:x. %mor ab'i:x. %eng %spa milpa. A b'i:x. %mor b'i:x. %eng %spa milpa. T jul. = jul. %mor jul. %eng %spa hoyo. A jun jul. %mor jun jul. %eng %spa un agujero. T ay, lab' eh. = ak'alab' e. %mor ak'al-a:b' e. %eng %spa ni¤os. C jas k'o: chupam? %mor jas k'o: chupam? %eng %spa que hay adentro. T pami'. = chupam. %mor *chi-*u-pam. %eng %spa adentro. T ay me't. = lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. C jas k'o: chupam a wuj? %mor jas k'o: chupam a wuj? %eng %spa que tienes en tu cuaderno. T jah?, wuj, wuj. = jah?, wuj, wuj. %mor jah?, wuj, wuj. %eng %spa que?, libro. C jas k'o: chupam a wuj? %mor jas k'o: chupam a wuj? %eng %spa que tienes en tu cuaderno. T mete'. = lame'te. %mor lame'te. %eng %spa botella. A lame'te. %mor lame'te. %eng %spa botella. *S4-31 C lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. T me't. = lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. C jawi: k'o:wi la lame't? %mor jawi: k'o:wi la lame't? %eng %spa en donde esta tu botella. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. C jawi:? %mor jawi:? %eng %spa donde? T me't. = lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. C jawi: k'o: wih? %mor jawi: k'o: wih? %eng %spa donde esta? T me't. = lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. C jawi: k'o: wi le leme't? %mor jawi: k'o: wi le leme't? %eng %spa donde esta la botella? T le', me't. = lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. C jawi: k'o: wih? %mor jawi: k'o: wih? %eng %spa donde esta? T me't. = lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. C jawi: k'o: wih? %mor jawi: k'o: wih? %eng %spa donde esta? T me't. = lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. C ma kinwil taj. %mor ma kinwil taj. %eng %spa no lo veo. T ay, met. = lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. C ma kal kowin taj kinwil. %mor ma kal kowin taj kinwil. %eng %spa no puedes ver. T mete'. = lame'te. %mor lame'te. %eng %spa botella. C lay, la lame'te, le leme't. %mor lay, la lame'te, le leme't. %eng %spa tu botella, la botella. T cha'l. = chachal. %mor chachal. %eng %spa juego. A cha'l. %mor cha'l. %eng %spa T me't, me't. = lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. C le jun xa'r. %mor le jun xa'r. %eng %spa el jarro. T e, lone', lon. = joron. %mor joron. %eng %spa el agua. C kileme't le ak'alab'. %mor kileme't le ak'alab'. %eng %spa botella de los ni¤os. A joron. %mor joron. %eng %spa agua. T ton. = joron. %mor joron. %eng %spa agua. A jawi: le joron?, joron, k'o: alaq. %mor jawi: le joron?, joron, /k'o: a-laq. %eng %spa donde esta el agua? agua tienen los ni¤os. *S4-32 T ay, chij e'. = kotz'ij e. %mor kotz'ij e. %eng %spa flor. A k'o: cuchi'l. %mor /k'o: cuchi'l. %eng %spa hay cuchillo. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? A k'o: cuchi'l. %mor /k'o: cuchi'l. %eng %spa hay cuchillo. T chi'l let. = kuchi'l, leme't. %mor kuchi'l, leme't. %eng %spa cuchillo. T chi'l, ch'ut. = kuchi'l, xut'. %mor kuchi'l, xut'. %eng %spa cuchillo. A uxut. %mor uxut. %eng %spa su nalga. T me't. = leme't. %mor leme't. %eng %spa botella. C jun kej. %mor jun kej. %eng %spa un caballo. A lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. T le', tij, ay, tzej e. = le', tij, ay, tzej e. %mor le', tij, ay, *k-0/tze'-j e. %eng %spa le da risa. A n, la utz kawilo? %mor n, la utz k-0-aw/il-o? %eng %spa te gusta? T jah? loh. = kinwiloh. %mor jah *k-0-*inw/il-oh. %eng %spa lo veo. A a utz? utz? %mor a utz? utz? %eng %spa bien? bien? T ay, nimi, kane'y. = ankane'y. %mor ankane'y. %eng %spa guineo. A m. %mor m. %eng %spa m. T pene. = mpe le? %mor mpe le? %eng %spa mira. T m, mete'. = lemet. %mor lemet. %eng %spa botella. C a utz kawiloh le leme't? %mor a utz kawiloh le leme't? %eng %spa te gusta la botella. T me't. = lame't. %mor lame't. %eng %spa b'otella. T me'te', me't. = lame't e' lame't e'. %mor lame't e' lame't e'. %eng %spa botella, botella. C le lem't le, autz kawiloh. %mor le lem't le, autz kawiloh. %eng %spa botella, te gusta. T loh. = kinwiloh. %mor *k-0-*inw/il-oh. %eng %spa lo veo. A utz. %mor utz. %eng %spa bien. T noh. = noh. %mor noh. %eng %spa no. C utz. %mor utz. %eng %spa bien. *S4-33 T me't. = leme't. %mor leme't. %eng %spa botella. C leme't ah je'. %mor leme't ah je'. %eng %spa botella, ah si. T me't. = leme't. %mor leme't. %eng %spa b'otella, b'otella. T wuj. = wuj. %mor wuj. %eng %spa cuaderno. C wuj ah. %mor wuj ah. %eng %spa cuaderno. A wuj. %mor wuj. %eng %spa cuaderno. C sib'ilaj wuj k'o: chupam. %mor sib'ilaj wuj k'o: chupam. %eng %spa hay muchos hoyos adentro. T wuj, wuj, qan e'. = raqan e'. %mor wuj *r-aqan e'. %eng %spa su pie. A raqan. %mor raqan. %eng %spa su pie. A raqane. %mor raqane. %eng %spa su pie. T ay chi le'. = jun achi le. %mor *jun achi le. %eng %spa un hombre. A m. %mor m. %eng %spa m. T chih. = achi. %mor achi. %eng %spa hombre. C chih. %mor chih. %eng %spa achi. C homb're. %mor homb're. %eng A chih. = achi. %mor chih. %eng %spa hombre. T chih. = achi. %mor achi. %eng %spa hombre. C k'o: le: jun tenedor. %mor k'o: le: jun tenedor. %eng %spa hay un tenedor. A iy chi jun chik le'. %mor iy chi jun chik le'. %eng %spa hay otro ve. T le impe' jo je la le le'. = le mpe' jo' je la le le'. %mor le mpe' /jo' je la le le'. %eng %spa mira hay por alli. A qaja lib'ra. %mor *k-0-*r/eqa-j-!a lib'ra. %eng %spa abra el libro. T ay. = ay. %mor ay. %eng %spa ay. A kareqaj e jun alib'ra. %mor k-0-r/eqa-j e jun a-lib'ra. %eng %spa carga un tu libro. T lab' e'. = ak'alab' e. %mor ak'al-a:b' e. %eng %spa ni¤os. A ak'alab' e, ketz'en ak'alab' e. %mor ak'alab' e, k-e/tz'e-n ak'al-ab' e. %eng %spa ni¤os, juegan los ni¤os. T pej. = ispej. %mor ispej. %eng %spa espejo. A jelik. %mor jelik. %eng %spa bonito. T uwach e. = uwach e. %mor u-wach e. %eng %spa su cara. *S4-34 C puro ak'alab'. %mor puro ak'alab'. %eng %spa solo ni¤os. T wech i'. = luwach e'. %mor *le: *u-wach #e'. %eng %spa su cara. A uwache. %mor uwache. %eng %spa su cara. N tela chi ja: al se'p. %mor at/el-a chi ja: al se'p. %eng %spa quitate en la puerta Josefa. C saj k'ut. %mor saj k'ut. %eng %spa venga pues. A chuwa: le jab' jawi: k'o: wi lare'. %mor chi-u-wa: le jab' jawi: /k'o: wi le are'. %eng %spa en la lluvia en donde esta el. N chuwa le jab' a k'o: wi lare' le'. %mor chi-u-wa le jab' a /k'o: wi le are' le'. %eng %spa en la lluvia esta el. N saj, saj, saj. %mor /saj, /saj, /saj. %eng %spa venga, venga, venga. R i. %mor i. %eng %spa i. N chuwa le jab'. %mor chuwa le jab'. %eng %spa en la lluvia. A ki' kuna' wa le jab' e. %mor ki' k-0-u/na' wa le jab' e. %eng %spa le gusta la lluvia. N y ki' kuna' wa le jab' e. %mor y ki' k-0-u/na' wa le jab' e. %eng %spa le gusta la lluvia. A jachin ajchaq'e' le wari'. %mor jachin ajchaq'e' le wari'. %eng %spa de quien es esto. T ay wali'. = le wa' ri'. %mor ay *le: wa' ri'. %eng %spa esto. A jachin chaq'eh. %mor jachin chaq'eh. %eng %spa de quien es. T q'eh. = ajchaq'eh. %mor *aj-chaq'eh. %eng %spa due¤o. A awech at. %mor awech at. %eng %spa es tuyo. T se'p. = re al se'p. %mor *r-*e *al se'p. %eng %spa es de Josefa. A re lal se'p. %mor re lal se'p. %eng %spa es de Josefa. T se'p. = re al se'p. %mor *r-*e *al se'p. %eng %spa es de Josefa. A ral lal se'p. %mor ral lal se'p. %eng %spa es hijo de Josefa. T lal. = ral. %mor r-al. %eng %spa hijo. A lawech at are le wari. %mor lawech at are le wari. %eng %spa el tuyo es esto. T tat. = qatat. %mor qat-at. %eng %spa nuestro papa. A al se'p. %mor al se'p. %eng %spa Josefa. T se'p. = al se'p. %mor *al se'p. %eng %spa Josefa. *S4-35 T k'ak. = k'ak. %mor k'ak. %eng %spa rojo. A m. %mor m. %eng %spa m. T kak. = kak'. %mor kak'. %eng %spa m. A k'an. %mor k'an. %eng %spa amarillo. T lih. = lalih. %mor *le: alih. %eng %spa esto. N ka'n a lih chi'. %mor ka'n a lih /chi'. %eng %spa ni¤a amarilla dice. A ka'n at. %mor ka'n at. %eng %spa ud. amarillo. T lih. = lalih. %mor *le: alih. %eng %spa esto. C jas cheh k'an. %mor jas cheh k'an. %eng %spa porque es amarillo. A la lih. %mor la lih. %eng %spa la ni¤a. T met e'. = lamet e'. %mor lamet e'. %eng %spa botella. A lame'te. %mor lame'te. %eng %spa botella. T me't. = leme't. %mor leme't. %eng %spa botella. A lame't. %mor lame't. %eng %spa botella. C lame'te. %mor lame'te. %eng %spa botella. T way. = way. %mor way. %eng %spa C jas k'o: mas? a k'o: mas? %mor jas k'o: mas? a k'o: mas? %eng %spa que hay mas, si hay mas. T max. = mas. %mor mas. %eng %spa mas. C a k'o:mas jelale' la le'. %mor a k'o:mas jelale' la le'. %eng %spa si hay mas por alli. N uy a nan, tzin ku na' ta luchi cha. %mor uy a nan, tzin ku na' ta le u-chi /cha'. %eng %spa Se¤ora dice que no. N uy chatsepeloq dih. %mor uy ch-at/sep-el-oq dih. %eng %spa sientate muchacha. N ti'an sepeloq nan. %mor ti'an /sep-el-oq nan. %eng %spa Sebastiana sientate mamacita. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. N pe la wuq e sa'j k'ut. %mor pe le aw-uq e /saj k'u-t. %eng %spa mira tu corte, venga pues. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. N pe la wuq e, je k'u la le'. %mor pe le aw-uq e, je k'u la le'. %eng %spa mira tu corte, y asi. *S4-36 C a k'ax awuq? %mor a k'ax awuq? %eng %spa si cuenta tu corte. N je k'ula', je kula'. %mor je k'ula', je kula'. %eng %spa asi pues, asi pues. A inaj al se'p cho'qa chareh. %mor inaj al se'p /cha'-oq-a chi-r-eh. %eng %spa Josefa digale. A ti'an. %mor ti'an. %eng %spa Sebastiana. T wuj. = wuj. %mor wuj. %eng %spa libro. A k'o: jun ch'ich' e le'. %mor /k'o: jun ch'ich' e le'. %eng %spa hay un carro. N ka'anoh dih. %mor k-0-a/b'an-oh dih. %eng %spa lo haces muchacha. A pit, pit, pit, pit kach'. %mor pit, pit, pit, pit k-0/cha'. %eng %spa diga (bocina de carro). A pit, pit, kix'e: xela kacha' pit. %mor pit, pit, k-ix/b'e: xela k-0/cha' pit. %eng %spa se va Xela diga. T xe:lah. = xe:lah. %mor xe:lah. %eng %spa Xela. A jachin ka'e: xela kacha'. %mor jachin k-0/b'e: xela k-0/cha'. %eng %spa quien se va a Xela diga. T ay pite? = ay pite? %mor ay pite? %eng %spa pite, tapita. A m, pite kawiloh. %mor m, pite k-0-aw/il-oh. %eng %spa tapita lo ves. C xate' pa xela. %mor xate' pa xela. %eng %spa te fuistes a Xela. T xela ay xela. = xela ay xela. %mor xela ay xela. %eng %spa Xela, Xela. C axat, axat'ek. %mor axat, axat'ek. %eng %spa te fuistes, te fuistes. T xelah. = xelah. %mor xelah. %eng %spa Xela. C axate' pa xela. %mor axate' pa xela. %eng %spa si te fuistes en Xela. T se'p e. = se'p e. %mor se'p e. %eng %spa Josefa. A al Se'pe. %mor al Se'pe. %eng %spa Josefa. C se'p, ah. %mor se'p, ah. %eng %spa Josefa. N al se'p cha. %mor al se'p cha'. %eng %spa Josefa diga. T kej kej. = kej kej. %mor kej kej. %eng %spa caballo, caballo. N m, k'o: taj. %mor m, /k'o: ta-j. %eng %spa no hay. A xka'n are jun. *** %mor x-0/ka'n are jun. %eng %spa le llevaron de uno. N xk'anor k'ut e. *** %mor x-0/k'an-or k'u-t e. %eng %spa se quedo pues. *S4-37 T ay k'alab' e. = ay lak'alab' e. %mor ay *le: ak'al-ab' e. %eng %spa los ni¤os. T me'k. = muye'k. %mor muye'k. %eng %spa mu¤eco. A xa k'an chi la re'. %mor xa k'an chi la re'. %eng %spa ya esta enojada ella. N chiri k'u la' le kub'iij lu ch'aq. %mor chiri k'u la' le k-0-u/b'i:-j le u-ch'aq. %eng %spa por eso dice su hermana. N laj k'an. %mor laj k'an. %eng %spa esta muy enojada. T me'k. = muye'k. %mor muye'k. %eng %spa mu¤eco. A ah ka'n al se'p. %mor ah ka'n al se'p. %eng %spa esta enojada Josefa. N kacha k'ut. %mor k-0/cha' k'u-t. %eng %spa asi dice. T me'k. = muye'k. %mor muye'k. %eng %spa mu¤eco. A muyeke. %mor muyeke. %eng %spa mu¤eco. C lee muyek. %mor lee muyek. %eng %spa el mu¤eco. A mix, a ka'an mix chare. %mor mix, a k-0-a/b'an mix chi-r-e. %eng %spa cargar, si lo cargas. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A ka'an mix chareh. %mor k-0-a/b'an mix chi-r-eh. %eng %spa lo cargas. T tek. = tet'. %mor tet'. %eng %spa A a ka'an mix che le muyek. %mor a k-0-a/b'an mix che le muyek. %eng %spa cargas al mu¤eco. T ntek, jah? = ntek, jah? %mor ntek, jah? %eng %spa que. A a ka'an mix che le muye'k. %mor a k-0-a/b'an mix che le muye'k. %eng %spa si cargas al mu¤eco. T me'k. = muye'k. %mor muye'k. %eng %spa mu¤eco. A ka'anoh. %mor k-0-a/b'an-oh. %eng %spa lo haces. T me'k. = muye'k. %mor muye'k. %eng %spa mu¤eco. A k'o chi jun muyek chik e. %mor /k'o: chi jun muyek chi-k e. %eng %spa si hay otro mu¤eco. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. A k'o chi jun muyek chik e. %mor /k'o: chi jun muyek chi-k e. %eng %spa hay otro mu¤eco. A keb' e. %mor keb' e. %eng %spa 2. T mek wa:l. = wa:l le: muye'k. %mor w-al le: muye'k. %eng %spa mu¤eco. *S4-38 A k'o jun e, k'o jun e. %mor /k'o: jun e, /k'o: jun e. %eng %spa hay uno, hay uno. T wal. = wal. %mor w-al. %eng %spa hijo. A a awal. %mor a awal. %eng %spa es tu hijo. T wal. = wal. %mor w-al. %eng %spa hijo. A wi lawal le'. %mor wi lawal le'. %eng %spa donde esta tu hijo. T chaq. = xtzaqik. %mor *x-0/tzaq-*ik. %eng %spa se cayo. A ah awal. %mor ah awal. %eng %spa tu hijo. C la wal. %mor la wal. %eng %spa tu hijo. T palta. = palta. %mor palta. %eng %spa falta. C le: laj awal, ay nan. %mor le: laj awal, ay nan. %eng %spa tu hijito, mama. A k'o awal. %mor /k'o: aw-al. %eng %spa tienes hijo. T wal e. = wal e. %mor w-al e. %eng %spa hijo. A a kaya lutu' lawal. %mor a k-0-a/ya' le u-tu' le aw-al. %eng %spa le das de mamar a tu hijo. T no. = no. %mor no. %eng %spa no. A kaya utu'. %mor k-0-a/ya' u-tu'. %eng %spa le das de mamar. T tu'. = tu'. %mor tu'. %eng %spa teta. A chaya mpe le'. %mor ch-0-a/ya' mpe le'. %eng %spa daselo pues. T chop te', chaq. = xtzaqik. %mor *x-0/tzaq-*ik. %eng %spa se cayo. A m. %mor m. %eng %spa m. T tuq. = tuq. (kintzuqu) %mor tuq. %eng %spa se cayo. A a k'o usok, ana k'u sok e kawarik e. %mor a /k'o: u-sok, ana /k'o: u-sok e k-0/war-ik e. %eng %spa tiene donde dormir, si tiene donde dormir. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A kawarik. %mor k-0/war-ik. %eng %spa duerme. T lik. = kawarik. %mor *k-0/war-ik. %eng %spa duerme. A kawarik. %mor k-0/war-ik. %eng %spa duerme. T wach e'. = luwach e'. %mor *le: *u-wach e'. %eng %spa su ojo. *S4-39 A kawarik e. %mor k-0/war-ik e. %eng %spa duerme. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. A kawar awal le', koq' taj. %mor k-0/war aw-al le', k-0/oq' ta-j. %eng %spa tu hijo duerme, no llora. C jas katzuq la wal. %mor jas katzuq la wal. %eng %spa que, le das a tu hijo. C jachin le alih. %mor jachin le alih. %eng %spa quien es la muchacha. T pal e'. = etz'ab'al le'. %mor /etz'an-b'al le'. %eng %spa es juguete. A awal le'. %mor awal le'. %eng %spa tu hija. T qan. = le raqan. %mor *le: *r-aqan. %eng %spa su pie ve. *xk'is le nab'e uwach le cinta S-4. *S4-40 N ka'an taj, ka'an taj chatku'loq. %mor k-0-a/b'an ta-j, k-0-a/b'an ta-j ch-at/ku'l-oq. %eng %spa no lo hagas, sientate. N chiwila: qaj a le: ruk' al ti'an cha'. %mor ch-0-iw/il-a: qaj a le: r-uk' al ti'an /cha'. %eng %spa miren con Sebastiana. T ay sok e'. = lusook e'. %mor *le: *u-sok e'. %eng %spa su petate. A linaj ixoqe. %mor linaj ixoqe. %eng %spa sus petates. C ixoq, la keb' ixoq. %mor ixoq, la keb' ixoq. %eng %spa mujer, las 2 mujeres. T chik. = jun chik. %mor *jun chi-k. %eng %spa otra vez. A ay katij b'rinka, katij b'rinka. %mor ay k-0-a/tij b'rinka, k-0-a/tij b'rinka. %eng %spa brincas, brincas. A katzojowik. %mor k-at/xojow-ik. %eng %spa bailas. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A katxojowik. %mor k-at/xojow-ik. %eng %spa bailas. T ay, ax. = k'ax. %mor k'ax. %eng %spa duele. A k'ax. %mor k'ax. %eng %spa duele. T k'ax. = k'ax. %mor k'ax. %eng %spa duele. A k'ax. %mor k'ax. %eng %spa duele. C jas k'ax. %mor jas k'ax. %eng %spa que duele. T k'ax, ax. = k'ax, ax. %mor k'ax, ax. %eng %spa duele. C jas k'ax. %mor jas k'ax. %eng %spa que duele. A k'ax awaqan. %mor k'ax awaqan. %eng %spa te duele el pie. T qan. = waqan. %mor *w-aqan. %eng %spa mi pie. T se'p, se'p aj. = se'p, se'p saj. %mor se'p, se'p /saj. %eng %spa venga. R no' muye'k. %mor no' muye'k. %eng %spa no mu¤eco. N uy chaya: kanoq alih. %mor uy ch-0-a/ya' kan-oq alih. %eng %spa pongalo muchacha. T muyek chok. = muye'k choq'oq. %mor muye'k /cha'-oq. %eng %spa mu¤eco, diga. N chaya panoq nan. %mor ch-0-a/ya' pan-oq nan. %eng %spa pongalo mama. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. N chaya panoq le muyek cha, chaya panoq. %mor ch-0-a/ya' pan-oq le muyek /cha', ch-0-a/ya' panoq. %eng %spa ponga el mu¤eco diga, pongalo. *S4-41 R jun chachal le? %mor jun chachal le? %eng %spa un collar. T chal chal. = chachal. %mor chachal. %eng %spa collar. R chachal. %mor chachal. %eng %spa collar. R uxib'al pe chik. %mor u-xib'al *k-0/pet chi-k. %eng %spa viene. R wich' aj wich' aj le jun. %mor wich' aj wich' aj le jun. %eng %spa peque¤o, ese uno es peque¤o. T aj. = tasa'aj. %mor ta/saj. %eng %spa venga. U jah. %mor jah. %eng %spa que. R wich' aj. %mor wich' aj. %eng %spa peque¤o elote. N chaya panoqe ral, chaya panoq. %mor ch-0-a/ya' pan-oq e r-al, ch-0-a/ya' pan-oq. %eng %spa dale su hijo, daselo. R wich' aj, wich aj. %mor wich' aj, wich aj. %eng %spa peque¤o elote, peque¤o elote. T le. = le. %mor le. %eng %spa ese. A chin chikeh pu la wal. %mor chin chikeh pu la wal. %eng %spa quien es tu hijo. R la le: le. %mor la le: le. %eng %spa ese. T wal. = wal. %mor w-al. %eng %spa hijo. A chinchike puch. %mor chinchike puch. %eng %spa cual es pues. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. A le muyeke. %mor le muyeke. %eng %spa el mu¤eco. C la muyek. %mor la muyek. %eng %spa tu mu¤eco. T li le: le, tat, tat. = ri la le tat. %mor ri la le tat. %eng %spa esto. A xk'am are jun. %mor x-0/k'am are jun. %eng %spa se enojo el uno. N xk'anar k'ut e, je ku' cuno la lihle. *** %mor x-0/k'an-ar k'u-t e, je ku' cuno la lihle. %eng %spa se enojo pues, hace asi. N laj k'an. %mor laj k'an. %eng %spa esta muy enojada. A je:. %mor je:. %eng %spa si. N jas k'u la le kub'ij che lalih le. %mor jas k'u la le k-0-u/b'i:-j che le alih le. %eng %spa y que le dice a la muchacha. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. N di cha? laj k'an al se'p kacha. %mor di /cha'? laj k'an al se'p k-0/cha'. %eng %spa muchacha, esta muy enojada Josefa. *S4-42 T ay, ay cho le'. = cho'q'oq le'. %mor /cha-*oq le'. %eng %spa animal. N da cha'. %mor da /cha'. %eng %spa muchacha dice. U jah? %mor jah? %eng %spa que? N ku'loq di di xa: at ch'uj ri ak'al. %mor /ku'l-oq di di xa: at ch'uj ri ak'al. %eng %spa sientate muchacha, estas tonto muchacha. T k'al. = ak'al. %mor ak'al. %eng %spa ni¤o. A sa'aj cha', sa'aj, sa'j jewa. %mor /saj /cha', /saj, /saj jewa. %eng %spa venga dice, venga, venga aca. C sa'j at. %mor sa'j at. %eng %spa venga ud. N da cha', kutze'j, kutze'j. %mor da /cha', k-0-u/tze'-j, k-0-u/tze'-j. %eng %spa muchacho, se rie, se rie. A are katze'nik. %mor are k-0/tze'-n-ik. %eng %spa el se rie. N ah la lare', xa: katze'n wi la' lare. %mor ah la le are', xa: k-0/tze'-n wi la' le are. %eng %spa el, es que ella siempre se rie. A sa'j k'ut a jas ub'i' lale. %mor /saj k'u-t a jas u-b'i' le ale. %eng %spa venga pues, como se llama eso. N a po'x. %mor a po'x. %eng %spa Sebastian. A saj k'ut a Po'x. %mor /saj k'u-t a Po'x. %eng %spa venga pues Sebastian. N sa'j ruk' in ali cha'. %mor /saj r-uk' in ali /cha'. %eng %spa venga con la muchacha dice. A sa'j ruk' ak'axel. %mor /saj r-uk' a-k'axel. %eng %spa venga con tu tocaya. T wich' chi. = wich' chi. %mor wich' /chi. %eng %spa peque¤o dice. A wich'. %mor wich'. %eng %spa peque¤o. T chak. = chak. %mor chak. %eng %spa lo agarro. A m, uy, k'o jun ixoq e. %mor m, uy, /k'o: jun ixoq e. %eng %spa hay una mujer. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? A k'o jun ixoq e. %mor /k'o: jun ixoq e. %eng %spa hay una mujer. T choq. = ixoq. %mor ixoq. %eng %spa mujer. U chak'ama linaj jun. %mor chak'ama linaj jun. %eng %spa reciba el uno. C a k'o uch'at le ixoq? %mor a k'o uch'at le ixoq? %eng %spa tiene cama la mujer. T at. = ch'at. %mor ch'at. %eng %spa cama. C a k'o ch'at? %mor a k'o ch'at? %eng %spa si hay cama. *S4-43 T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C a k'o pa ch'at. %mor a k'o pa ch'at. %eng %spa si esta en la cama. T tat. = ch'at. %mor ch'at. %eng %spa cama. C k'o pa ch'at. %mor k'o pa ch'at. %eng %spa esta en la cama. T at. = ch'at. %mor ch'at. %eng %spa cama. C ak'o uch'at? %mor ak'o uch'at? %eng %spa si tiene cama? T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C a k'o uch'at liixoq? %mor a k'o uch'at liixoq? %eng %spa tiene cama la mujer? T at. = ch'at. %mor ch'at. %eng %spa cama. T lik. = k'olik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa hay. A k'olik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa hay. C ak'o ukem? %mor ak'o ukem? %eng %spa tiene silla. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? C a k'o ukem le ixoq. %mor a k'o ukem le ixoq. %eng %spa si tiene silla la mujer. T xoq. = ixoq. %mor ixoq. %eng %spa mujer. U ixoq chih. %mor ixoq chih. %eng %spa mujer dice. N ch'uj waka le: kub'ij. %mor ch'uj waka le: k-0-u/b'i:-j. %eng %spa duerma, dice. A ay, la Po'x. %mor ay, la Po'x. %eng %spa ay, Sebastian. N la po'x sib'ilaj tiranah. %mor le a po'x sib'ilaj tiranah. %eng %spa Sebastian es muy abusivo. U kinkamik, kinkamik, kinkamik. %mor kinkamik, kinkamik, kinkamik. %eng %spa me muero, me muero, me muero. T k'alab'. = ak'alab'. %mor ak'al-ab'. %eng %spa ni¤os. A ak'alab'. %mor ak'alab'. %eng %spa ni¤os. C alab'oom. %mor alab'oom. %eng %spa muchachos. U kinan taj di xa kinaj iko. %mor kinan taj di xa kinaj iko. %eng %spa no es su mama muchacha, es que son. A jas ub'i' laxib'al? %mor jas ub'i' laxib'al? %eng %spa como se llama tu hermano? T b'al. = nuxib'al. %mor *nu-xib'al. %eng %spa mi hermano. *S4-44 A jas ub'i'? %mor jas ub'i'? %eng %spa como se llama. T b'al. = nuxib'al. %mor *nu-xib'al. %eng %spa mi hermano. A jas ub'i' laxib'al. %mor jas ub'i' laxib'al. %eng %spa como se llama tu hermano. T ak'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. A axib'al? %mor axib'al? %eng %spa tu hermano? T cho, k'al q'ab'. = ixoq, nuevo, nuq'ab'. %mor ixoq, nuevo, *nu-q'ab'. %eng %spa pongalo de cabeza. A aqab', qab' chih ch'ikib'al luwi. %mor a-qab', qab' /chi /ch'ik-i-b'al le u-wi. %eng %spa tu mano, mano dice, pongalo de cabeza. T wi'. = uwi'. %mor *u-wi'. %eng %spa su pelo. A jas uwich'. %mor jas uwich'. %eng %spa que es su peque¤o. T ay, qab' e'. = uq'ab' e. %mor *u-q'ab' e. %eng %spa su mano. A qab' e, kexojowik e. %mor qab' e, k-e/xojow-ik e. %eng %spa mano, bailan. N m jawii k'oo wih? jas uwach le chikop? %mor m jawii /k'o: wih? jas u-wach le chikop? %eng %spa donde esta? que animal. T qan le'. = raqan le'. %mor *r-aqan le'. %eng %spa su pie. A m. %mor m. %eng %spa m. T b'al. = nuxib'al. %mor *nu-xib'al. %eng %spa mi hermano. A kexojowik e. %mor k-e/xojow-ik e. %eng %spa bailan. T tach. = tach. %mor tach. %eng %spa ? A xojowik e'. %mor /xojow-ik e'. %eng %spa bailan. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? A kexojowik. %mor k-e/xojow-ik. %eng %spa bailan. T lik le'. = k'olik le'. %mor /*k'o:-l-ik le'. %eng %spa hay ve. A le', kexojowik e, jun ixoq. %mor le', k-e/xojow-ik e, jun ixoq. %eng %spa bailan una mujer. T xoq. = ixoq. %mor ixoq. %eng %spa mujer. A jun ixoq, chi le jun, chi le jun chike. %mor jun ixoq, chi le jun, chi le jun chike. %eng %spa una mujer, otro otro. C kexojowik. %mor kexojowik. %eng %spa bailan. T ax qan. = k'ax le waqan. %mor k'ax *le: *w-aqan. %eng %spa me duele el pie. *S4-45 T qan. = raqan. %mor *r-aqan. %eng %spa su pie. T lik e lele'. = k'olik jela le'. %mor /*k'o:-l-ik *je la le'. %eng %spa hay por alli. A k'olik uwii'. %mor /k'o:-l-ik u-wii'. %eng %spa tiene pelo. T lik. = k'olik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa tiene. A tlik. %mor tlik. %eng %spa tiene. U ay inaj taq b'aritol, a Cruz, a Cruz. %mor ay inaj taq b'aritol, a Cruz, a Cruz. %eng %spa son unos pajaritos, cruz. U b'uro laj a Cruz, inaj taq a paritol le. %mor b'uro laj a Cruz, inaj taq a paritol le. %eng %spa cruz, es bueno, son unos pajaritos. C jawii? %mor jawii? %eng %spa donde. U le'. %mor le'. %eng %spa ese. C qanah kinsik'ij, ay da, yamero. %mor qanah kinsik'ij, ay da, yamero. %eng %spa hagamos, lo llamao, llamero. C xamero, xamero, xamero. %mor xamero, xamero, xamero. %eng %spa llamero, llamero. T mexa'. = mexa'. %mor mexa'. %eng %spa mesa. A mexa'. %mor mexa'. %eng %spa mesa. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. A mexa'. %mor mexa'. %eng %spa mesa. T uch. = utz. %mor utz. %eng %spa bien. C ja? inaj ixoq. %mor ja? inaj ixoq. %eng %spa que? una mujer. T k'ate. = k'ate. %mor k'ate. %eng %spa ? A m xa kata'ik e. %mor m xa k-0/ta'-PASS1-ik e. %eng %spa lo oyen. T ta'ik e. = kata'ik e. %mor *k-0/ta'-PASS1-ik e. %eng %spa lo oyen. A kata'ike. %mor k-0/ta'-PASS1-ik e. %eng %spa lo oyen. T qan. = raqan. %mor *r-aqan. %eng %spa su pie. A jah? %mor jah? %eng %spa que. U nan, kine in pa miq'ina'. %mor nan, kine in pa miq'ina'. %eng %spa mama, yo me voy al ba¤o. N jat b'a jat b'a. %mor /jat b'a /jat b'a. %eng %spa que te vayas. U nan. %mor nan. %eng %spa mama. *S4-46 T ux. = a Po'x. %mor *a Po'x. %eng %spa A jewa', je: wa'. %mor jewa', je: wa'. %eng %spa aqui. N da cha'. %mor da /cha'. %eng %spa muchacho dice. A saj jewa' dah. %mor /saj jewa' dah. %eng %spa venga aqui muchacho. N Cruz cha'. %mor Cruz /cha'. %eng %spa Cruz dice. U no. %mor no. %eng %spa no. N no, sa'aj al Se'p. %mor no, /saj al Se'p. %eng %spa no, venga Josefa. R no'. %mor no'. %eng %spa no. N dih, sa'j k'ut cha'. %mor dih, /saj k'ut /cha'. %eng %spa muchacha, venga pues. A jas uwach ewari'. %mor jas uwach ewari'. %eng %spa que es esto. T jah, lita. = b'olita. %mor b'olita. %eng %spa bolita. A b'olita? %mor b'olita? %eng %spa bolita? U kepaq'ij. %mor kepaq'ij. %eng %spa lo quiebras. U ma karaj taj dah. %mor ma karaj taj dah. %eng %spa no quiere muchacha. A le'. %mor le'. %eng %spa ese. N le q'eq alah, le q'eq. %mor le q'eq alah, le q'eq. %eng %spa muchacho negro, el negro. U ja? %mor ja? %eng %spa que? T q'eq. = q'eq. %mor q'eq. %eng %spa negro. A le'. %mor le'. %eng %spa ese. U jawii k'owi. %mor jawii k'owi. %eng %spa donde esta. N le', k'o jelale'. %mor le', /k'o: jelale'. %eng %spa esta por alli. N xi tak'a le'j ne mier Po'x. %mor x-0-i/tak'-ale'-j ne mier Po'x. %eng %spa le patearon ayer Sebastian. U jassach? %mor jassach? %eng %spa que es? U xup chinawiye'j nah. %mor xup chinawiye'j nah. %eng %spa esperame. U n kukoj tub'i la llanta dah. %mor n kukoj tub'i la llanta dah. %eng %spa no pongas tu llanta. U ah no. %mor ah no. %eng %spa ah no. *S4-47 Uz kawila b'a, iya kine' ine ya kine' ine. %mor kawila b'a, iya kine' ine ya kine' ine. %eng %spa anda a verlo, yo me voy, ya me voy. U jate. %mor jate. %eng %spa vete. Uz kak'am b'i le: plastic. %mor kak'am b'i le: plastic. %eng %spa vas a llevar el plastico. T keb'. = keb'. %mor keb'. %eng %spa 2. U ena nan. %mor ena nan. %eng %spa adios mama. N eu. %mor eu. %eng %spa bien. T ay tin lele'. = Augustin le le. %mor Augustin le le. %eng %spa Agustin. U kak'am b'i le plastic a Po'x. %mor kak'am b'i le plastic a Po'x. %eng %spa vas a llevar el plastico Sebastian. U kink'am b'ik. %mor kink'am b'ik. %eng %spa lo voy a llevar. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha dice. T lita' lik. = b'olita, k'olik. %mor b'olita, /*k'o:-l-ik. %eng %spa bolita, hay. A ja, k'olik e. %mor ja, /k'o:-l-ik e. %eng %spa que? hay. T pe le'. = mpe le'. %mor mpe le'. %eng %spa mira. A le, k'olik. %mor le, /k'o:-l-ik. %eng %spa ese, hay. T pe le. = mpe le'. %mor mpe le'. %eng %spa mira. A le, k'olik. %mor le, /k'o:-l-ik. %eng %spa ese, hay. T pe le'. = mpe le. %mor mpe le. %eng %spa mira. N pele, al Se'p. %mor pele, al Se'p. %eng %spa mira Josefa. T jah? ko:lik. = jah? k'o:lik. %mor jah? /k'o:-l-ik. %eng %spa se murio. A je' u'anom ale'. %mor je' u/b'an-om ale'. %eng %spa asi fue. T ko:lik. = k'o:lik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa se murio. T lik e'. = k'o:lik e. %mor /*k'o:-l-ik e. %eng %spa hay. A k'olik e'. %mor /k'o:-l-ik e'. %eng %spa hay. N chik'ut taj chuwa lal Tian. %mor ch-0-i/k'ut ta-j chi-u-wa le al Tian. %eng %spa no lo ense¤e a Sebastiana. C ketz'an pa cricket, ketz'an pa cricket. %mor ketz'an pa cricket, ketz'an pa cricket. %eng %spa juega en cricket, juega en cricket. A le'. %mor le'. %eng %spa ese. N utz chikla la'. %mor utz chikla la'. %eng %spa esta bien alli. U ja? %mor ja? %eng %spa que? *S4-48 N chak'ula k'u chirij. %mor ch-0-a/k'ol-a k'u chi-r-ij. %eng %spa escondalo atras. T taj e. = n k'o: taj e. %mor *n /*k'o: ta-j e. %eng %spa no hay. C jas k'o pa aq'ab'. %mor jas k'o pa aq'ab'. %eng %spa que tienes en tu mano. T jah? paq'. = paq'ab'. %mor pa *a-q'ab'. %eng %spa en tu mano. A ja? %mor ja? %eng %spa que? T paq'. = paq'ab'. %mor pa *a-q'ab'. %eng %spa tu mano. A paq, paq chi. %mor paq, paq /chi. %eng %spa en tu mano dice. N kisik la k'eh choqa chareh. %mor /k'is-ik la k-eh /cha'-oq a chi-r-eh. %eng %spa se termino el de ellos. U k'o taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa no hay. N k'o ta re, le ku'an e jun e. %mor /k'o: ta re, le k-0-u/b'an e jun e. %eng %spa no tiene lo que hace el uno. N je', n k'o tari' ri xa'r. %mor je', n /k'o: ta ri' ri xa'r. %eng %spa no estara la jarra. U k'o taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa no esta. C le kul. %mor le kul. %eng %spa la chamarra. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? C le q'ul. %mor le q'ul. %eng %spa la chamarra. T lik. = k'o:lik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa hay. C k'olik. %mor k'olik. %eng %spa hay. T lik. = k'o:lik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa hay. C jawil? %mor jawil? %eng %spa donde? T ay, kisik. = xk'isik. %mor *x-0/k'is-ik. %eng %spa se termino. A m. %mor m. %eng %spa m. T lik. = k'o:lik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa hay. A le, lik e. %mor le, /*k'o:-l-ik e. %eng %spa hay. T ay pe, qul e' qul. = ay, mpe, luqul e', luqul. %mor ay, mpe, *le: *u-qul e', *le: *u-qul. %eng %spa mi su cuello, cuello. A le: luqul le'. %mor le: luqul le'. %eng %spa su cuello. T eh, ay, eh, ay. = eh, ay, eh, ay. %mor eh, ay, eh, ay. %eng %spa ay. *S4-49 A ay, ay, ay, k'o inaj ak'al k'o chiri ri le'. %mor ay, ay, ay, /k'o: inaj ak'al /k'o: chiri ri le'. %eng %spa hay un ni¤o aqui. A inaj loche le'. %mor inaj loche le'. %eng %spa este ni¤ito. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. A inaj wich' loch'. %mor inaj wich' loch'. %eng %spa el peque¤o nene. T qan. = raqan. %mor *r-aqan. %eng %spa amarillo. A ja. %mor ja. %eng %spa que. T mix. = kamixik. %mor k-0/mix-ik. %eng %spa cargar. A inaj wich' loch'. %mor inaj wich' loch'. %eng %spa peque¤o nene. T loch'. = loch'. %mor loch'. %eng %spa nene. A loch'. %mor loch'. %eng %spa nene. T ay. = ay. %mor ay. %eng %spa ay. A ay. %mor ay. %eng %spa ay. T lik le'. = k'o:lik le'. %mor /*k'o:-l-ik le'. %eng %spa esta ve. A lik li, kaka'y loq e. %mor /*k'o:-l-ik li, k-0/ka'y la-oq e. %eng %spa ya mira. T le', le'. = le', le'. %mor le', le'. %eng %spa ese. A kaka'yik e. %mor k-0/ka'y-ik e. %eng %spa mira. T chak e'. = usok e. %mor *u-sok e. %eng %spa su tapete, dejarlo abajo. A k'oo usok e. %mor /k'o: u-sok e. %eng %spa tiene tapete. T ay chok e'. = usok e'. %mor *u-sok e'. %eng %spa tapete. A soke. %mor soke. %eng %spa tapete. A akal le'. = ak'a:le'. %mor ak'a:l le'. %eng %spa ni¤o. A m. %mor m. %eng %spa m. T chok e'. = usok e. %mor *u-sok e. %eng %spa tapete, que quede debajo. A m le le june. %mor m le le june. %eng %spa ese uno. T qul e'. = luqul le'. %mor *le: *u-qul le'. %eng %spa su cuello. A qul le'. %mor qul le'. %eng %spa su cuello. *S4-50 N le jun jas lab'i' kacha' chareh al se'p. %mor le jun jas le a-b'i' k-0/cha' chi-r-eh al se'p. %eng %spa el uno, como te llamas digale Josefa. N jas la: b'i' kacha'. %mor jas le a-b'i' k-0/cha'. %eng %spa como te llamas digale. R a pe'l me. %mor a pe'l me. %eng %spa es Felipe. C ah je' ape'l. %mor ah je' ape'l. %eng %spa ah si Felipe. R a pe'l le mu'x. %mor a pe'l le mu'x. %eng %spa Felipe el ladino. C in a pe'l. %mor in a pe'l. %eng %spa soy Felipe. N a pe'l le jun mu's chi. %mor a pe'l le jun mu's /chi. %eng %spa Felipe, el ladino dice. C yle at jas ab'ii'at. %mor yle at jas ab'ii'at. %eng %spa ud. como te llamas. C jun al se'p. %mor jun al se'p. %eng %spa la Josefa. R ah noh. %mor ah noh. %eng %spa ah no. N a tzij k'ut a pe'l. %mor a tzij k'u-t a pe'l. %eng %spa es cierto Felipe. C atziij, ah je'. %mor atziij, ah je'. %eng %spa si es cierto, ah si. A m. %mor m. %eng %spa m. N jas lub'i'. %mor jas le u-b'i'. %eng %spa como se llama. C ina pelipe. %mor ina pelipe. %eng %spa soy Felipe. N ay tzij b'a wa le kikib'ij le jun taq akalab' e. %mor ay tzij b'a wa le k-0-ki/b'i:-j le jun taq ak'al-ab' e. %eng %spa entonces es cierto lo que dicen los ni¤os. A ina pelipe. %mor ina pelipe. %eng %spa soy Felipe. R uch ne chape ink'ix chikin. *** = utz ne kinchap me jun kixa. %mor utz ne k-0-in/chap ne jun kixa. %eng %spa mejor yo agarro un paje. N utz taje. %mor utz taje. %eng %spa no esta bien. R nchap in. = kinchap in. %mor *k-0-in/chap in. %eng %spa lo agarro yo. N ische kachapoh. %mor ische k-0-a/chap-oh. %eng %spa porque lo agarras. R no inchap in pa le tel le. = no kinchap in pa le tel le'. %mor no *k-0-in/chap in pa le tel le. %eng %spa yo lo agarro mire el agujero. R chili' li'. = chiri ri'. %mor chi-ri ri'. %eng %spa aqui. C k'o le: mismos tz'ikin. %mor k'o le: mismos tz'ikin. %eng %spa esta el mismo pajaro. T ja. = ja. %mor ja. %eng %spa que. C xqile le pa le semana kanoq pari semana kanoq. %mor xqile le pa le semana kanoq pari semana kanoq. %eng %spa vimos la semana pasada, la semana pasada. *S4-51 C le mismo tz'ikin. %mor le mismo tz'ikin. %eng %spa ay el mismo pajaro. T ay wi li'. = wi ri'. %mor wi ri'. %eng %spa donde esta. A m. %mor m. %eng %spa m. C tz'ikin. %mor tz'ikin. %eng %spa pajaro. T k'al. = ak'al. %mor ak'al. %eng %spa ni¤o. A kaxi. %mor kaxi. %eng %spa duele. T pix. = pix. %mor pix. %eng %spa tomate. A pix. %mor pix. %eng %spa tomate. C jas k'ut, jas uwach. %mor jas k'ut, jas uwach. %eng %spa que es, que es. T uwach. = jas uwach. %mor *jas uwach. %eng %spa que es. C jas uwach? %mor jas uwach? %eng %spa que es? T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. C la le' jas uwach? %mor la le' jas uwach? %eng %spa ese que es. T mix. = mix. %mor mix. %eng %spa tomate. C jas uwach? %mor jas uwach? %eng %spa que es? T mix e'. = mix e'. %mor mix e'. %eng %spa cargar. C ah je' mix, keb' mix. %mor ah je' mix, keb' mix. %eng %spa a si, cargar, cargar. T k'al. = ak'al. %mor ak'al. %eng %spa ni¤o. A ja. %mor ja. %eng %spa que. T qab'al. = qeb'al. %mor qe-b'al. %eng %spa tinaja. A qeb'al. %mor qeb'al. %eng %spa tinaja. T le, ay, xiyab'. = le, ay, xiyab'. %mor le, ay, xiyab'. %eng %spa ese, peine. A xiyab', a utz e wari'. %mor xiyab', a utz e wari'. %eng %spa peine, si esta bien esto. T uy, ay, wach, q'emo. = uy, ay, wach, q'emo. %mor uy, ay, wach, q'emo. %eng %spa T jas uwach, saqmo'l. = jas uwach, saqmo'l. %mor jas u-wach, saqmo'l. %eng %spa que es? huevo. A jas uwach? ja? %mor jas uwach? ja? %eng %spa que es? que? T emo'l. = saqmo'l. %mor saqmo'l. %eng %spa huevo. *S4-52 A jah? %mor jah? %eng %spa que. T qemo'l. = saqmo'l. %mor saqmo'l. %eng %spa huevo. A ja? jas uwach e wari? %mor ja? jas uwach e wari? %eng %spa que? que es esto. N ak kacha' nan. %mor ak' k-0/cha' nan. %eng %spa gallina, diga mama. T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. A xik' ak'. %mor xik' ak'. %eng %spa ala de gallina. T xyak'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa galina. A xik' ak'. %mor xik' ak'. %eng %spa ala de gallina. T yak' e'. = ak' e'. %mor ak' e'. %eng %spa gallina. C luxik' ak'. %mor luxik' ak'. %eng %spa el ala de la gallina. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. A tzij na uxik' ak'e. %mor tzij na uxik' ak'e. %eng %spa de veras al de gallina. T qak'. = qak'. %mor q-ak'. %eng %spa nuestro gallo. A iwak'. %mor iwak'. %eng %spa sus gallos. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. A iwak'. %mor iwak'. %eng %spa tu gallo. T iwak'. = iwak'. %mor iw-ak'. %eng %spa tu gallo. A iwak'. %mor iwak'. %eng %spa tu gallo. T m, wak'. = m, wak'. %mor m, w-ak'. %eng %spa mi gallo. A iwak', iwak'. %mor iwak', iwak'. %eng %spa su gallo. C uxik'ak', uxik, ah, jas uwach. %mor uxik'ak', uxik, ah, jas uwach. %eng %spa ala de gallina, su ala, que es? T uj. = nuwuj. %mor *nu-wuj. %eng %spa mi papel. A m. %mor m. %eng %spa m. T uj. = wuj. %mor wuj. %eng %spa papel. A wuj. %mor wuj. %eng %spa papel. T wuj. = wuj. %mor wuj. %eng %spa papel. *S4-53 C wuj wuk', wuqub'. %mor wuj wuk', wuqub'. %eng %spa mi libro, 7. T le, le'. = le, le'. %mor le, le'. %eng %spa es. C waram kuk'. %mor waram kuk'. %eng %spa sue¤o con ellos. T chik. = chik. %mor chik. %eng %spa C wuj. %mor wuj. %eng %spa libro. T chik. = chik. %mor chik. %eng %spa C mix. %mor mix. %eng %spa cargar. T mix, mi' nan. = mix, mi' nan. %mor mix, mi' nan. %eng %spa cargar, mama. A m. %mor m. %eng %spa m. T nan. = nan. %mor nan. %eng %spa mama. C le achib', le achihle'. %mor le achib', le achihle'. %eng %spa el hombre, el hombre. T chi. = achih. %mor achih. %eng %spa hombre. C alab'om. %mor alab'om. %eng %spa muchachos. T lik. = k'olik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa hay. C le achihle'. %mor le achihle'. %eng %spa el hombre ve. T lik. = k'olik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa hay. C ma k'uta: nutz'ikin. %mor ma k'uta: nutz'ikin. %eng %spa no tengo pajaro. T kin. = tz'ikin. %mor tz'ikin. %eng %spa pajaro. T ay, mixe'. = q'eb'al. %mor q'e-b'al. %eng %spa T qab' at. = laqab' at. %mor *le: *a-qab' at. %eng %spa tu mano. C nutz'ikin. %mor nu-tz'ikin. %eng %spa mi pajaro. T mix, qab'ane'. = mix q'eb'al ne'. %mor mix q'e-b'al ne'. %eng %spa mi mano. C le jun achih. %mor le jun achih. %eng %spa el hombre. T nan. = nan. %mor nan. %eng %spa mama. N jah? %mor jah? %eng %spa que? T ab'al. = q'eb'al. %mor q'e-b'al. %eng %spa ni¤o. *S4-54 N k'o. %mor /k'o:. %eng %spa hay mercado. T le, le. = le, le. %mor le, le. %eng %spa ese. N jawi le', qatzij k'ut k'o k'ayib'al le'. %mor jawi le', qatzij k'u-t /k'o: /k'ayi-b'al le'. %eng %spa donde de veras hay mercado. N jawi le', le: etz'ab'al. %mor jawi le', le: /etz'an-b'al. %eng %spa donde esta el juguete. T le', le', mix ab'al. = le', le', mix ab'al. %mor le', le', mix . (?k'ayib'al/etz'ab'al) %eng %spa mercado. N k'o k'ayib'al. %mor /k'o: /k'ayi-b'al. %eng %spa hay mercado. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. R xa, xa jun xuq'ub', xa uq'ab' xu' anik. *** %mor xa u-q'ab' x-#0/b'an-ik. %eng %spa solo uno, su mano lo hace. C jun awuj, k'o uwuj paq'ab'. %mor jun awuj, k'o uwuj paq'ab'. %eng %spa un tu libro, tiene libro en tu mano. C k'o uwuj pa q'ab'. %mor k'o uwuj pa q'ab'. %eng %spa tiene libro en tu mano. N k'olik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa hay. C k'olik jawil, ah, awuj, awejal. %mor k'olik jawil, ah, awuj, awejal. %eng %spa hay, donde tu libro, tuyo. T we'. = we'. %mor w-e'. %eng %spa mio. C awe at le wuj, le wuj. %mor awe at le wuj, le wuj. %eng %spa es tuyo el libro, el libro. C k'o mas wuj. %mor k'o mas wuj. %eng %spa hay mas libro. T wuj. = wuj. %mor wuj. %eng %spa libro. C k'o le mas, mas, ay, le ixoqib'. %mor k'o le mas, mas, ay, le ixoqib'. %eng %spa hay mas, mas las mujeres. C al ti'an, xawilo? le ixoqib'. %mor al ti'an, xawilo? le ixoqib'. %eng %spa Sebastiana, lo ves? las mujeres. N ti'an cha'. %mor ti'an /cha'. %eng %spa Sebastiana, lo ves, las mujeres. N Ti'an cha'. %mor Ti'an /cha'. %eng %spa Sebastiana dice. T chik. = chik. %mor chik. %eng %spa C le ixoqib'. %mor le ixoqib'. %eng %spa las mujeres. T lik. = k'olik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa hay. C k'olik, pa le wuj, k'o le jun chik. %mor k'olik, pa le wuj, k'o le jun chik. %eng %spa esta en el libro, esta el otro. C ixoq. %mor ixoq. %eng %spa mujer. T chik. = chik. %mor chik. %eng %spa saber. N ixoq kub'ij. %mor ixoq k-0-u/b'i:-j. %eng %spa la mujer dice. *S4-55 T ixoq. = ixoq. %mor ixoq. %eng %spa mujer. N m. %mor m. %eng %spa m. C k'o utz'i. %mor k'o utz'i. %eng %spa tiene perro. N di chi. %mor di /chi. %eng %spa muchacha dice. T ti'. = tz'i'. %mor tz'i'. %eng %spa perro. C jawi'. %mor jawi'. %eng %spa donde. N ju tz'i cha' jawixtaj. %mor ju tz'i /cha' /j-0-aw/il-xtaj. %eng %spa un perro dice anda a verlo. T ti'. = tz'i. %mor tz'i. %eng %spa perro. C jawii k'o wih. %mor jawii k'o wih. %eng %spa donde esta. T ti'. = tz'i. %mor tz'i. %eng %spa perro. C le' lale. %mor le' lale. %eng %spa ese. T le' anan le'. = le' anan le'. %mor le' a-nan le'. %eng %spa hace asi. N k'o utz'i le wal. %mor /k'o: u-tz'i le w-al. %eng %spa tiene perro mi hija. T ach'i e'. = atz'i e'. %mor a-tz'i e'. %eng %spa tiene perro. N le: tz'i'. %mor le: tz'i'. %eng %spa el perro. T un ch'i jun tz'i' q'eb'al. *** = un ch'i jun tz'i' q'eb'al. %mor un ch'i jun tz'i' q'e-b'al. %eng %spa un perro. N xawiloh le? jun q'eb'al. %mor x-0-aw/il-oh le? jun q'e-b'al. %eng %spa lo ves? una tinaja. C k'o le: jun tz'i'. %mor k'o le: jun tz'i'. %eng %spa esta el perro. T tzij. = tzij. %mor tzij. %eng %spa de veras. C jun tz'i'. %mor jun tz'i'. %eng %spa un perro. T wach. = uwach. %mor *u-wach. %eng %spa su cara. C jun utz'i'. %mor jun utz'i'. %eng %spa un perro. T tz'i, uy le'. = tz'i, uy le'. %mor tz'i, uy le'. %eng %spa perro, uy ese. N le chawila le tz'i' le'. %mor le ch-0-aw/il-a le tz'i' le'. %eng %spa mira al perro. T no, no, no. = no, no, no. %mor no, no, no. %eng %spa no. N jasche, kate' ruk' a Pe'l cha. %mor jasche, k-at/b'e r-uk' a Pe'l /cha'. %eng %spa porque, te vas con Felipe dice. *S4-56 T no. = no. %mor no. %eng %spa no. N di cha' jawixtaj cha? %mor di /cha' j-0-aw/il-xtaj /cha'? %eng %spa muchacha anda a verlo? N jawixta luwa linaj awuj? jat k'ut cha? %mor j-0-aw/il-xta le u-wa le inaj a-wuj? /jat k'u-t /cha'? %eng %spa anda a verlo el libro? anda pues dice? C ay, k'o le winaq, k'o le winaq. %mor ay, k'o le winaq, k'o le winaq. %eng %spa esta la persona, esta la persona. N di, ala xtzaq pa le xq'ol. %mor di, ala x-0/tzaq pa le xaq'ol. %eng %spa muchacha, se caya en el lodo. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. N jawixtaj al Se'p? %mor j-0-aw/il-xtaj al Se'p? %eng %spa anda a verlo Josefa. A tu' k'u ne le wa' karaj? %mor tu' k'u ne le wa' k-0-r/aj? %eng %spa yo creo que quiere mamar. N tu' k'ut e'. %mor tu' k'u-t e'. %eng %spa teta pues. A m, katij b'a tu'. Ti'an. %mor m, k-0-a/tij b'a tu'. Ti'an. %eng %spa mamas todavia Sebastiana. N di cha', le' cha', katij b'a tu cha'. %mor di /cha', le' /cha', k-0-a/tij b'a tu /cha'. %eng %spa muchacha, tomas teta. A katij b'a tu'. %mor k-0-a/tij b'a tu'. %eng %spa tomas teta. C jawi k'o wi awak'. %mor jawi k'o wi awak'. %eng %spa donde esta tu gallina. N le aq cha' jawii x'e wi le aq cha. %mor le aq /cha' jawii x-0/b'e wi le aq /cha'. %eng %spa donde se fue tu gallina dice. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. R m. %mor m. %eng %spa m. N jawii x'e wi le aq cha'. %mor jawii x/b'e wi le aq /cha'. %eng %spa donde se fue la gallina dice. R k'o ne in k'u. %mor /k'o: ne in k'u. %eng %spa en que yo. N chixetz'ana b'a' chiwi la qa jewuj. %mor ch-ix/etz'an-a b'a' chi-wi la qa jewuj. %eng %spa jueguen miren el libro. C a katij awaq? chuxe le. %mor a katij awaq? chuxe le. %eng %spa comes gallina? debajo del. N di cha? %mor di /cha'? %eng %spa muchacha. R m. %mor m. %eng %spa m. C kaya la waq chiwa, chu wech in? %mor kaya la waq chiwa, chu wech in? %eng %spa me das tu gallina? R no. %mor no. %eng %spa no. N xane a kaya lawaq chareh cha. %mor xane a k-0-a/ya' le aw-ak' chi-r-eh /cha'. %eng %spa dice si le das tu gallina. R no, ya ta in. = no, ma kinya ta in. %mor no, *ma *k-0-*in/ya' ta in. %eng %spa yo no le doy. *S4-57 N jasche. %mor jasche. %eng %spa porque. C ah je'. %mor ah je'. %eng %spa ah si. N jasche ma kaya taj? %mor jasche ma k-0-a/ya' ta-j? %eng %spa porque no lo das. R no. %mor no. %eng %spa no. N kuk'am b'ik kuloq'o cha. %mor k-0-u/k'am b'i-k k-0-u/loq'-o /cha'. %eng %spa lo va llevar dice, lo compra. C k'o le jun etz'anem ruk' le waq. %mor k'o le jun etz'anem ruk' le waq. %eng %spa hay un juego con mi gallina. C ruk' la waq. %mor ruk' la waq. %eng %spa con tu gallina. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. R no. n k'o wuk' in. = xane k'o wuk' in. %mor no. xane /k'o: w-uk' in. %eng %spa es que esta conmigo. N kaya b'i lawaq chareh cha'. %mor k-0-a/ya' b'i le aw-ak' chi-r-eh /cha'. %eng %spa le vas a dar tu gallina a el. R no. %mor no. %eng %spa no. N la Pe'l cha, kate' ruk' cha. %mor le a Pe'l /cha', k-at/b'e r-uk' /cha'. %eng %spa Felipe dice, te vas con el. R no. %mor no. %eng %spa no. N la Pe'l cha, kate' ruk' cha'. %mor le a Pe'l /cha', k-at/b'e r-uk' /cha'. %eng %spa Felipe dice, te vas con el. R no. %mor no. %eng %spa no. C k'o jun awetz', jun etz'anem. %mor k'o jun awetz', jun etz'anem. %eng %spa tienes un tu juego. R pe taj puche. = matpe la puch. %mor *m-*at/pet *la pu-ch e. %eng %spa aunque no vengas. C no. %mor no. %eng %spa no. N kawesaj pu la waq chi. %mor k-0-aw/esa-j pu le aw-ak' /chi. %eng %spa vas a sacar tu gallina. C jawi k'o wi le waq. %mor jawi k'o wi le waq. %eng %spa en donde esta tu gallina. R no, k'o no', k'o ne'. %mor no, /k'o: no', /k'o: ne'. %eng %spa no esta esta. C jachike nuq'ab'. %mor jachike nuq'ab'. %eng %spa cual mano. R k'o ne pa xal. = k'o ne pa xa'r. %mor /k'o: ne pa xa'r. %eng %spa en la jarra. C jachike nuq'ab'. %mor jachike nuq'ab'. %eng %spa cual mano. N di cha', di cha. %mor di /cha', di /cha'. %eng %spa muchacha. N jatzuku le aq puq'ab' cha. %mor /j-0-a/tzuku le ak' pa u-q'ab' /cha'. %eng %spa da de comer a la gallina en su mano dice. R no. %mor no. %eng %spa no. C al Se'p, jachike nuq'ab', jawik'o wi lawaq. %mor al Se'p, jachike nuq'ab', jawik'o wi lawaq. %eng %spa donde esta tu mano, Josefa, cual mano. *S4-58 R ah no k'o ne. %mor ah no /k'o: ne. %eng %spa en que esta. C a k'olik. %mor a k'olik. %eng %spa esta. N chatzukuj cha, chatzukuj le aq puq'ab' cha. %mor ch-0-a/tzuku-j /cha', ch-0-a/tzuku-j le aq pa u-q'ab' /cha'. %eng %spa buscalo, busca la gallina en su mano. C cha tzukuj, cha tzukuj. %mor cha tzukuj, cha tzukuj. %eng %spa buscalo, buscalo. N tzukuj k'ut cha. %mor /tzuku-j k'u-t /cha'. %eng %spa buscalo pues dice. C cha tzukuj, cha' tzukuj. %mor cha tzukuj, cha' tzukuj. %eng %spa buscalo dice, buscalo. N tzukuj pa luq'ab' cha'. %mor /tzuku-j pa le u-q'ab' /cha'. %eng %spa busca en su mano. C cha tzukuj lawaq. %mor cha tzukuj lawaq. %eng %spa busca tu mano. N di cha' al se'p, dih. %mor di /cha' al se'p, dih. %eng %spa muchacha, Josefa, muchacha. C kintzukuj le ak'al. %mor kintzukuj le ak'al. %eng %spa voy a buscar tu mano. N di lawaqan kapach'ik sa'aj. %mor di le aw-aqan k-0/pach'-ik /saj. %eng %spa tu pie lo van a pisotear venga. R le. %mor le. %eng %spa ese. N tetz'ana k'u ruk' cha', dih. %mor at/etz'an-a k'u r-uk' /cha', dih. %eng %spa juega con el dice muchacha. N katuk'ama loq, chatzukuj le aqcha'. %mor k-at-u/k'am-a la-oq, ch-0-a/tzuku-j le ak' /cha'. %eng %spa te va a traer, busca la gallina dice. R no, no. %mor no, no. %eng %spa no. N chatzukuj, chi le aq. %mor ch-0-a/tzuku-j, chi le ak'. %eng %spa busca la gallina. C jawi k'owi le aq. %mor jawi k'owi le aq. %eng %spa donde esta la gallina. R no. %mor no. %eng %spa no. C no. %mor no. %eng %spa no. N chaya kan chareh cha'. %mor ch-0-a/ya' kan chi-r-eh /cha'. %eng %spa daselo dice. R kol le jun at kak'an ta chi qachij. %mor kol le jun at k-0-a/k'am ta chi qa-chij. %eng %spa es que ud. ya no trae ovejas. C no. %mor no. %eng %spa no. N malay, ko'l xa ma k'an ta chik qachi'j chih. %mor malay, ko'l xa m-0-a/k'am ta chi-k qa-chi'j chih. %eng %spa vaya es que ud. ya no nos trae ovejas. C no. %mor no. %eng %spa no. A k'o achij cha'. %mor /k'o: a-chij /cha'. %eng %spa tienes ovejas dice. N alih cha. %mor alih /cha'. %eng %spa muchacha dice. *S4-59 N kak'am e chi'j cha'. %mor k-0-a/k'am e chi'j /cha'. %eng %spa vas a llevar la oveja dice. N jawi le wi', le: naj aq e. %mor jawi le wi', le: naj aq e. %eng %spa donde esta el. N jawixtaj. %mor /j-0-aw/il-xtaj. %eng %spa anda a verlo. C jawi k'owi le aq, la waq jawik'o wih. %mor jawi k'owi le aq, la waq jawik'o wih. %eng %spa A wile. %mor wile. %eng %spa donde. N le inaj aq, jawixtaj. %mor le inaj aq, /j-0-aw/il-xtaj. %eng %spa la gallina anda a verlo. C le naj aq, ak'. %mor le naj aq, ak'. %eng %spa la gallina. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. N jawixtaj inaj aq, pele inaj aq e. %mor /j-0-aw/il-xtaj inaj ak', pele inaj aq e. %eng %spa anda a ver a la gallina. A ja, ja tajin keb'in nah. %mor ja, ja /tajin k-e/b'in nah. %eng %spa que estan caminando. C ah le gallinas, le patax uy. %mor ah le gallinas, le patax uy. %eng %spa las gallinas, el pato. A cualquiera. %mor cualquiera. %eng %spa cualquiera. C le patax tat, k'otaj. %mor le patax tat, k'otaj. %eng %spa el pato se¤or, no hay. A k'o taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa no hay. N le'. %mor le'. %eng %spa ese. C k'olik. %mor k'olik. %eng %spa hay. A ah chawilaw pe le al ti'an. %mor ah ch-0-aw/il-a mpe le al ti'an. %eng %spa mira, Sebastiana. N ti'an cha'. %mor ti'an /cha'. %eng %spa Sebastiana dice. A ti'an le'. %mor ti'an le'. %eng %spa Sebastiana. N k'o lawatz jawixtaj. %mor /k'o: le aw-atz j-0-aw/il-xtaj. %eng %spa esta tu hermano anda a verlo. A chawila le'. %mor ch-0-aw/il-a le'. %eng %spa mira ve. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A le' chulawila' le naj awetz'ab'al le. %mor le' ch-0-ul-aw/il-a' le naj aw/etz'an-b'al le. %eng %spa venga a ver tu juguete. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A le naj awetz'ab'al le'. %mor le naj aw/etz'an-b'al le'. %eng %spa tu juguete. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A qaya chiri ri', le: keb'inik e. %mor qa/ya' chiri ri', le: k-e/b'in-ik e. %eng %spa pongamosle aqui, tienes sus hijitos. A ko inaj taq ral le'. %mor /k'o: inaj taq r-al le'. %eng %spa tienes sus hijitos. *S4-60 T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A xawiloh. %mor x-0-aw/il-oh. %eng %spa lo ves. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa ese. A jas uwach. %mor jas uwach. %eng %spa que es. N ku'la qajoq e, chawila qajoq cha'. %mor /ku'l-a qaj-oq e, ch-0-aw/il-a qaj-oq /cha'. %eng %spa sientate, miralo. A jas uwach. %mor jas uwach. %eng %spa que es. T ak'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. A ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. C le patox. %mor le patox. %eng %spa el pato. A patax kacha', patax keb' se'p. %mor patax k-0/cha', patax keb' se'p. %eng %spa pato diga, pato, 2 Josefa. N a xawiloh. %mor a x-0-aw/il-oh. %eng %spa lo ves. C k'ax. %mor k'ax. %eng %spa cuesta. A a xawiloh. %mor a x-0-aw/il-oh. %eng %spa lo ves. C kawiloh le nima patax. %mor kawiloh le nima patax. %eng %spa ves al pato grangde. T tax. = patax. %mor patax. %eng %spa pato. C le'. %mor le'. %eng %spa ese. A le: mima patax e, alaj taj ral le'. %mor le: nim-a patax e, alaj taq r-al le'. %eng %spa el pato grande, sus hijitos. A i eteren e ral chirij e. %mor i e/teren e r-al chi-r-ij e. %eng %spa le siguen. A jun keb', oxib', kijeb' 8e ral eterenik. %mor jun keb', oxib', kijeb' e r-al e/teren-ik. %eng %spa un 2,3,4 hijos le siguen. C le ral le patax. %mor le ral le patax. %eng %spa los hijos del pato. R nan. %mor nan. %eng %spa se¤ora. C ka'ek, le patax. %mor ka'ek, le patax. %eng %spa se va el pato. A le' keb'inik le naj taq patax ke'ek e. %mor le' k-e/b'in-ik le naj taq patax k-e/b'e-ik e. %eng %spa caminan los patitos cuando se van. A je ka'ana le chareh. %mor je k-0-a/b'an-a le chi-r-eh. %eng %spa anada a traerselo. C le jaron. %mor le jaron. %eng %spa el agua. A qana mpe na je ka'ana le' chareh. %mor /qana mpe na je k-0-a/b'an-a le' chi-r-eh. %eng %spa espera hagale asi. *S4-61 A kaya b'i pinaj jaron keb'inik, keb'inik. %mor k-0-a/ya' b'i pa inaj jaron k-e/b'in-ik, k-e/b'in-ik. %eng %spa lo pones en el agua, caminan, caminan. A le patax ke'ek. %mor le patax k-e/b'e-ik. %eng %spa los patos van. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A keb'inik e patax. %mor k-e/b'in-ik e patax. %eng %spa caminan los patos. T tax. = patax. %mor patax. %eng %spa patos. N a kab'inik cha'. %mor a k-0/b'in-ik /cha'. %eng %spa si caminan dice. T nik. = kab'inik. %mor *k-0/b'in-ik. %eng %spa camina. N chaya b'a qaj chila le' we kab'inik e. %mor ch-0-a/ya' b'a qaj chila le' we k-0/b'in-ik e. %eng %spa pongalo alli si caminan. T ah. = ah. %mor ah. %eng %spa ah. N chaya chila'. %mor ch-0-a/ya' chila'. %eng %spa pongalo alli. A ana chul a chuwa le wuj e. %mor /b'an-a chul a chi-u-wa le wuj e. %eng %spa haga en el libro. N chana qaj chuwa le wuj e. %mor ch-0-a/b'an-a qaj chi-u-wa le wuj e. %eng %spa hagalo en el libro. N b'inisaj qajoq. %mor *ch-0-*a/b'in-isa-j qaj-oq. %eng %spa caminenlo. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. N chab'inisaj qajoq. %mor ch-0-a/b'in-isa-j qaj-oq. %eng %spa hagalo caminar. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. N chab'inisaj qajoq le patax. %mor ch-0-a/b'in-isa-j qaj-oq le: patax. %eng %spa camina al pato. C patax. %mor patax. %eng %spa pato. A le: keb'inik e patax e. %mor le: k-e/b'in-ik e patax e. %eng %spa camina el pato. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. A kikaj kixim cha. %mor k-0-k/aj k-ixim /cha'. %eng %spa quieren maiz dice. T chim. = ixim. %mor ixim. %eng %spa maiz. A ixim kikaj cha, le ke'ek e patax e. %mor ixim k-0-k/aj /cha', le k-e/b'e-ik e patax e. %eng %spa quiere maiz dice, se va el pato. T tax. = patax. %mor patax. %eng %spa pato. N jewari' kaqaj chawila qajoq. %mor jewari' k-0-q/aj ch-0-aw/il-a qaj-oq. %eng %spa aqui aqui ese, miralo. R no. %mor no. %eng %spa no. *S4-62 N chiwetz'ab'ej qajoq e. %mor ch-0-iw/etz'an-b'e-j qaj-oq e. %eng %spa jueguenlo. N no. %mor no. %eng %spa no. C ka'ek. %mor ka'ek. %eng %spa se va. T uy, ey. = uy, ey. %mor uy, ey. %eng %spa uy. C ka'e pa jaron. %mor ka'e pa jaron. %eng %spa se va, en el agua. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. C aka'e pa jaron, ka'ek. %mor aka'e pa jaron, ka'ek. %eng %spa se va en el agua, se va. A keb'inik e. %mor k-e/b'in-ik e. %eng %spa caminan. T chi'ch. = ch'ich'. %mor ch'ich'. %eng %spa carro. C akeb'inik, a keb'inik. %mor akeb'inik, a keb'inik. %eng %spa caminan, caminan. T nik. = keb'inik. %mor *k-*e/b'in-ik. %eng %spa caminan. C keb'inik ah je, keb'inik. %mor keb'inik ah je, keb'inik. %eng %spa caminan, ah si, caminan. A le: keb'inik e ke'ek e. %mor le: k-e/b'in-ik e k-e/b'e-ik e. %eng %spa caminan se va. C jawi ka'e wih. %mor jawi ka'e wih. %eng %spa donde se va. T wich'. = wich'. %mor wich'. %eng %spa peque¤o. C ke'e: pa joron, le nima patax. %mor ke'e: pa joron, le nima patax. %eng %spa se va en el agua, el pato grande. T ay pe le. = mpe le'. %mor mpe le'. %eng %spa mira. A pele. %mor pele. %eng %spa mira. C la wal, le ral. %mor la wal, le ral. %eng %spa mi hijo, su hijo. T lon. = jaron. %mor jaron. %eng %spa agua. T keb' e. = keb' e. %mor keb' e. %eng %spa se va. A keb'e. %mor k-e/b'e. %eng %spa se van. C le ak'alab', le', le ak'alab'. %mor le ak'alab', le', le ak'alab'. %eng %spa los ni¤os, los ni¤os. N le naj taq ch'iw cha', chawila. %mor le naj taq ch'iw /cha', ch-0-aw/il-a. %eng %spa los pollitos, mira. N chawila: chila le'. %mor ch-0-aw/il-a: chila le'. %eng %spa mira alli. *S4-63 T ch'iw. = ch'iw. %mor ch'iw. %eng %spa pollito. A ch'iw. %mor ch'iw. %eng %spa pollito. T ay le'. = ay le'. %mor ay le'. %eng %spa ese. N la k'ute, la k'ut. %mor la k'ute, la k'ut. %eng %spa ya ves, ya ves. T le ch'iw. = le ch'iw. %mor le ch'iw. %eng %spa el pollito. N inaj taq ch'iw. %mor inaj taq ch'iw. %eng %spa los pollitos. A ch'iw, ch'iw, ch'iw kacha. %mor ch'iw, ch'iw, ch'iw k-0/cha'. %eng %spa pollitos, pollitos, pollitos, diga. T ch'iw, ch'iw. = ch'iw, ch'iw. %mor ch'iw, ch'iw. %eng %spa pollitos, pollitos. C ch'iw, ch'iw. %mor ch'iw, ch'iw. %eng %spa pollitos, pollitos. A a nim e: kinan. %mor a nim e: ki-nan. %eng %spa si es grande su mama. N alih cha'. %mor alih /cha'. %eng %spa muchacha. A a nim e kinan. %mor a nim e ki-nan. %eng %spa si es grande su mama. T nim. = nim. %mor nim. %eng %spa mama. A a nim. %mor a nim. %eng %spa si es grande. T nim. = nim. %mor nim. %eng %spa m. C anim. %mor anim. %eng %spa si es grande. A a nim. %mor a nim. %eng %spa si es grande. N sach nan. %mor sach nan. %eng %spa que es mama. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. N la k'ute, ch'iwe. %mor la k'ute, ch'iwe. %eng %spa ya ves los pollitos. T ak'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. N ak'e. %mor ak'e. %eng %spa gallina. T ak' ay qute' qule'. = ak' ay qute' qule'. %mor ak' ay qute' qule'. %eng %spa y el. A ay k'oo upuqul le'. %mor ay /k'o: u-puqul le'. %eng %spa si tiene pescueso. T ay qul le'. = uqul e'. %mor *u-qul e'. %eng %spa su pescueso. A k'oo kitza'm e'. %mor /k'o: ki-tza'm e'. %eng %spa tienen nariz. *S4-64 T tz'am. = kitza'm. %mor *ki-tza'm. %eng %spa nariz. C kitza'm. %mor kitza'm. %eng %spa su nariz. A k'oo kaqan e'. %mor /k'o: k-aqan e'. %eng %spa tienen pies. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. A k'oo kaqan. %mor /k'o: k-aqan. %eng %spa tienen pies. T qan kaqan. = qan kaqan. %mor qan k-aqan. %eng %spa sus pies. T qul. = uqul. %mor *u-qul. %eng %spa su cuello. A qul, qul. %mor qul, qul. %eng %spa cuello, cuello. T qul. = uqul. %mor *u-qul. %eng %spa su cuello. A kawiloh saq e patax e. %mor k-0-aw/il-oh saq e patax e. %eng %spa ves que se cayo el pato. T qul. = uqul. %mor *u-qul. %eng %spa su cuello. A saqe'. %mor saqe'. %eng %spa es blanco. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. A saq. %mor saq. %eng %spa blanco. T chaq. = saq. %mor saq. %eng %spa blanco. A keb'inik e. %mor k-e/b'in-ik e. %eng %spa caminan. C ka'e pa jaron. %mor ka'e pa jaron. %eng %spa se va en el agua. T jon. = jaron. %mor jaron. %eng %spa agua. C rumal kikitij jun mux pa joron ah. %mor rumal kikitij jun mux pa joron ah. %eng %spa porque toman un nado en el agua. T ay je. = ay je. %mor ay je. %eng %spa si. C che'e che chikoltz. %mor che'e che chikoltz. %eng %spa se va, en su casa. T pe le'. = pe le'. %mor pe le'. %eng %spa C ka'e: chiko'ch. %mor ka'e: chiko'ch. %eng %spa se vas, en su casa. T kan e'. = raqan e'. %mor *r-aqan e'. %eng %spa guineo. C k'ole: chiko'ch. %mor k'ole: chiko'ch. %eng %spa tiene su casa. *S4-65 R xane. %mor xane. %eng %spa el adore. T lik ak'. = k'o: ak'. %mor /*k'o:-!l-!ik ak'. %eng %spa gallina. C le ko'ch. %mor le ko'ch. %eng %spa su casa. R kujek pe. %mor k-uj/b'e:-!ik pa. %eng %spa nos vamos a. C jat ak'. %mor jat ak'. %eng %spa anda gallina. T ak'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. N chawila: k'ut ma loq e. %mor ch-0-aw/il-a: k'u-t /k'am-a la-oq e. %eng %spa mira pues traiga. T qak'. = qak'. %mor q-ak'. %eng %spa nuestra gallina. N jama: le qak'. %mor /j-0-a/k'am-a: le q-ak'. %eng %spa anda a traer nuestra gallina. A ri la wak'e. %mor ri la wak'e. %eng %spa aqui esta nuestra gallina. T quy. = quy. %mor quy. %eng %spa A wila wak' wila: wak' e. %mor w/il-a w-ak' w/il-a: w-ak' e. %eng %spa mira pues se va. T qul. = uqul. %mor *u-qul. %eng %spa su cuello. A uqul le. %mor uqul le. %eng %spa su pescueso. N wi la wach di a k'oolik. %mor wi la wach di a /k'o:-l-ik. %eng %spa miralo si hay. T wach le'. = uwach le'. %mor *u-wach le'. %eng %spa su ojo. N jawii k'o wi le ral. %mor jawii /k'o: wi le r-al. %eng %spa donde esta su hijo. T lik. = k'o:lik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa hay. N k'olik, a keb'inok e: ral. %mor /k'o:-l-ik, a k-e/b'in-oq e: r-al. %eng %spa hay si caminan sus hijos. T nik. = keb'inik. %mor *k-*e/b'in-ik. %eng %spa caminan. C keb'inik. %mor keb'inik. %eng %spa caminan. N ch'iw. %mor ch'iw. %eng %spa pollito. T ch'iw, pe le' ek. = ch'iw, pe le' x'ek. %mor ch'iw, pe le' *x-0/b'e:-ik. %eng %spa se fue. T petik. = xpetik. %mor *x-0/pet-ik. %eng %spa vinieron. C jawii k'owi le ral. %mor jawii k'owi le ral. %eng %spa donde estan sus hijos. N di cha. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. *S4-66 T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? C jawi k'o wi le ral? %mor jawi k'o wi le ral? %eng %spa donde estan sus hijos? T lon. = joron. %mor joron. %eng %spa agua. C keb'inik. %mor keb'inik. %eng %spa caminan. N ay, teren chirij. %mor ay, /teren chi-r-ij. %eng %spa le siguen. T klen. = teren. %mor teren. %eng %spa tren. C ruk' kinan. %mor ruk' kinan. %eng %spa con sus mamas. T kan. = kan. %mor kan. %eng %spa C r'uk ki nan. %mor r'uk ki nan. %eng %spa con su mama. T kanant. = kinan. %mor kinan. %eng %spa sus mamas. C le ral k'o ruk' kinan. %mor le ral k'o ruk' kinan. %eng %spa sus hijos estan, son su mama. T kinan. = kinan. %mor ki-nan. %eng %spa su mama. C kinana, lele', kinan, le ak'alab'. %mor kinana, lele', kinan, le ak'alab'. %eng %spa su mama, ese su mama los ni¤os. T ay, qan. = raqan. %mor *r-aqan. %eng %spa su pie. A qan. %mor qan. %eng %spa amarillo. T qan. = raqan. %mor *r-aqan. %eng %spa se va en su pie. C ke'e: pa raqan. %mor ke'e: pa raqan. %eng %spa se va en su pie. T qan. = raqan. %mor *r-aqan. %eng %spa su pie. T o ch'i'. = k'o: tz'i'. %mor /k'o: tz'i'. %eng %spa hay perro. C procession. %mor procession. %eng %spa procesion. T tin. = Augustin. %mor Augustin. %eng %spa Agustin. C a kem, nan. %mor a kem, nan. %eng %spa tu tejido, mama. T nan, ay et. = nan, ay et. %mor nan, ay et. %eng %spa mama ay. N chatz'opij, chatela k'ut, matak'ala'ej. %mor ch-0-a/tz'opi-j, ch-at/el-a k'u-t, m-0-a/tak'-ala'e-j. %eng %spa sueltalo, quitate con ellos, no pate:s. N ale. %mor ale. %eng %spa eso. A jawii xate' wi, al Tian? %mor jawii x-at/b'e' wi, al Tian? %eng %spa donde fuistes, Sebastian? *S4-67 N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. A al Tian. %mor al Tian. %eng %spa Sebastiana. T ak'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. A jo', sa'j jewa. %mor /jo', /saj jewa. %eng %spa vamos, venga aca. R ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. A al Tian, saj jewal. %mor al Tian, /saj jewal. %eng %spa Sebastiana venga aca. N saj jewa, di cha', saj jewal. %mor /saj jewa, di /cha', /saj jewal. %eng %spa venga aca muchahca, venga aca. T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? N saj jewa, sa'j jewa, jat ruk' a Pe'l, a Pe'l. %mor /saj jewa, /sa'j jewa, /jat r-uk' a Pe'l, a Pe'l. %eng %spa venga aca, venga aca, anda con Felipe. C saj jewa, sa'j jewa, al Tian. %mor saj jewa, sa'j jewa, al Tian. %eng %spa venga aca, venga aca Sebastiana. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. A a pe'l. %mor a pe'l. %eng %spa Felipe. R a Pe'l. %mor a Pe'l. %eng %spa Felipe. N kate' ruk'. %mor k-at/b'e r-uk'. %eng %spa te vas con el. A kate' ruk' a Pe'l cha. %mor k-at/b'e r-uk' a Pe'l /cha'. %eng %spa te vas con Felipe. N katk'amik cha'. %mor k-at/k'am-PASS1-ik /cha'. %eng %spa te llevan dice. C sa'j jewa, saj wa. %mor sa'j jewa, saj wa. %eng %spa venga aca, venga aca. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. N kate' ruk'. %mor k-at/b'e r-uk'. %eng %spa te vas con el. T lik. = k'o:lik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa hay. N kat'ek, kat'e ruk' cha', la Pe'l cha'. %mor k-at/b'e-ik, k-at/b'e r-uk' /cha', le a Pe'l /cha'. %eng %spa te vas, te vas con el Felipe dice. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. N kat'e: ruk' cha'. %mor k-at/b'e: r-uk' /cha'. %eng %spa te vas con el dice. C ak'o awak'? %mor ak'o awak'? %eng %spa tienes gallinas? T jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? *S4-68 C a k'o awak'. %mor a k'o awak'. %eng %spa tienes gallina. T wak'. = wak'. %mor w-ak'. %eng %spa gallina. C wak', jawii'. %mor w-ak', jawii'. %eng %spa gallina, donde. T wak'. = wak'. %mor w-ak'. %eng %spa mi gallina. C jawii k'o awaki. %mor jawii /k'o: aw-ak i. %eng %spa donde esta tu gallina. N sa'j jewa'. %mor /saj je-wa'. %eng %spa venga aca. C jawi k'o wi. %mor jawi /k'o: wi. %eng %spa donde esta. N aq, aq chi. %mor aq, aq /chi. %eng %spa gallina, gallina dice. *xk'is le cinta S-4.