T(iyaan) R(sep) C(liff) A(ugustin) N(an) U(brother) * Altiyaan 5 *Age 2;2.6 *No of utterances: 177 *MLU: 1.43 *S5-1 R a Pe'l. %mor a Pe'l. %eng %spa Felipe. C a utz awach at?. %mor a utz awach at?. %eng %spa esta bien?. R jah?. %mor jah?. %eng %spa que?. C a utz awachj at?. %mor a utz awachj at?. %eng %spa si estas bien?. R nik. %mor nik. %eng %spa saber. C jawik'o wi a. %mor jawik'o wi a. %eng %spa donde esta tu. R aq, aq. %mor aq, aq. %eng %spa gallina, gallina. C jas uwach lele?. %mor jas uwach lele?. %eng %spa que es eso?. R jun wuj. %mor jun wuj. %eng %spa un cuaderno. C wuj, wuj, ah je', jas k'o powi le wuj. %mor wuj, wuj, ah je', jas k'o powi le wuj. %eng %spa que hay sobre el cuaderno, cuaderno. R tz'ikin, jawii k'o wi le tz'ikin. %mor tz'ikin, jawii /k'o: wi le tz'ikin. %eng %spa pajaro, donde esta el pajaro. R le'. %mor le'. %eng %spa alli. C ah je', jun patax. %mor ah je', jun patax. %eng %spa ah si, un pato. R patax. %mor patax. %eng %spa pato. C patax uwach le tz'ikin, k'o jun pepe. %mor patax uwach le tz'ikin, k'o jun pepe. %eng %spa pato es la cara del pajaro, hay una mariposa. C jas uwach. %mor jas uwach. %eng %spa que es. R winaq. %mor winaq. %eng %spa personas. C winaq? k'o jun alih. %mor winaq? k'o jun alih. %eng %spa personas? hay un muchacha. R lih. %mor lih. %eng %spa ese. C jawi?. %mor jawi?. %eng %spa donde?. R tz'ikin le'. %mor tz'ikin le'. %eng %spa pajaro ve. C tz'ikin, jun tz'ikin chik, jun tz'ikin chik. %mor tz'ikin, jun tz'ikin chik, jun tz'ikin chik. %eng %spa pajaro, otro pajaro, otro pajaro. C jas uwach le tz'ikin? jun a. %mor jas uwach le tz'ikin? jun a. %eng %spa que es el pajaro? un. C ma kachob' taj?. %mor ma kachob' taj?. %eng %spa no lo sabes?. R te', jun chik ak'e. %mor te', jun chik ak'e. %eng %spa otra gallina. *S5-2 C ah jun tz'ikin chik. %mor ah jun tz'ikin chik. %eng %spa otro pajaro. R a tz'ikin pu la lele. %mor a tz'ikin pu la lele. %eng %spa acaso es pajaro eso. C ile, jas uwach lele?, chuxe le aq. %mor ile, jas uwach lele?, chuxe le aq. %eng %spa que es eso?, debajo de la gallina. R m, jawii li le. = jawi ri le'? %mor m, jawi ri le'? %eng %spa donde es eso? C chuxe' le ak', jas uwach?. %mor chuxe' le ak', jas uwach?. %eng %spa debajo de la gallina que es. R kinchob' taj. %mor k-0-in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. C le le. %mor le le. %eng %spa ese. R ch'ob' taj. = kinchob' taj. %mor *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. C jun saqmo'l. %mor jun saqmo'l. %eng %spa un huevo. R saqmo'l. %mor saqmo'l. %eng %spa huevo. R le winaq chike. %mor le winaq chike. %eng %spa las personas. C jun winaq chike. %mor jun winaq chike. %eng %spa otra persona. R tuk'am qeb'al. = ruk'am uq'eb'al. %mor r-u/k'am-am *u-qe-b'al. %eng %spa lleva su tinaja. C jawi k'o wi le winaq. %mor jawi k'o wi le winaq. %eng %spa donde esta la persona. R ja?. %mor ja?. %eng %spa que?. C jawi k'o wi le achi?. %mor jawi k'o wi le achi?. %eng %spa donde esta el hombre?. R jun kamasel. = carnecer. %mor jun kamasel. %eng %spa carniceria. C jas uwach la le?. %mor jas uwach la le?. %eng %spa que es eso?. R jun chij. %mor jun chij. %eng %spa un cordero. C jun chij. ixpeq. %mor jun chij. ixpeq. %eng %spa un cordero. C jun chij, ixpeq. %mor jun chij, ixpeq. %eng %spa un cordero, sapo. R inchob' ta in. = kinchob' ta in. %mor *k-0-in/chob' ta in. %eng %spa yo no lo se. C ah, kach'ob' k'ut. %mor ah, kach'ob' k'ut. %eng %spa lo sabes pues. R nak powi'. = naj upowi'. %mor naj *u-powi'. %eng %spa su somb'rerito. C esama kachob' k'ut, esama kach'ob' wi. %mor esama kachob' k'ut, esama kach'ob' wi. %eng %spa lo sabes pues, lo sabes pues. R inch'ob' ta ne in. = kinch'ob' ta ne in. %mor *k-0-in/ch'ob' ta ne in. %eng %spa yo no lo se. *S5-3 C ah je', kach'ob' k'ut. %mor ah je', kach'ob' k'ut. %eng %spa ah si, lo sabes pues. R june', rikiram le qeb'al. %mor june', r/ikir-am le qeb'al. %eng %spa uno, lleva la tinaja. C jun al Se'p le le'. %mor jun al Se'p le le'. %eng %spa una Josefa. R ah noh, a Pe'l at, k'o chi wuj. = at a Pe'l at, at k'o chuwa le wuj. %mor ah noh, *at a Pe'l at, *at /k'o: chi-*u-*wa *le wuj. %eng %spa C no, k'o taj. %mor no, k'o taj. %eng %spa no, no esta. R at k'u ne. %mor at k'u ne. %eng %spa es ud. C jas uwach le achi le'. %mor jas uwach le achi le'. %eng %spa que es el hombre?. R achih, ak'al li'. = ak'al ri'. %mor achih, ak'al ri'. %eng %spa es ni¤o. C ak'al? jun muyek. %mor ak'al? jun muyek. %eng %spa ni¤o, un mu¤eco. R muyek, jun chik. %mor muyek, jun chik. %eng %spa mu¤eco, otro. C jun chik?. %mor jun chik?. %eng %spa otro?. R tz'ikin, jun chi k'o chili le', le'. = tz'ikin, le jun chik k'o chiri le'. %mor tz'ikin, *le: jun chi-*k /k'o: chi-ri le'. %eng %spa pajaro, el otro esta aqui. T le. = le. %mor le. %eng %spa ese. C muyek. %mor muyek. %eng %spa mu¤eco. R le, jun chi le. = le jun chik, le'. %mor le jun chi-*k, le'. %eng %spa el otro. C jun alih. %mor jun alih. %eng %spa una ni¤a. R alih. %mor alih. %eng %spa ni¤a. c y le alah. %mor y le alah. %eng %spa y el ni¤o. R k'o taj, k'o taj. %mor /k'o: ta-j, /k'o: ta-j. %eng %spa no hay, no hay. C a k'o jun ixoq? chatzukuj le tzikok, le ixoq. %mor a k'o jun ixoq? chatzukuj le tzikok, le ixoq. %eng %spa hay una mujer busca la mujer, la mujer. R k'o na jun achih le?. %mor /k'o: na jun achih le?. %eng %spa hay todavia un hombre?. C jawii k'o wi le ixoq?. %mor jawii k'o wi le ixoq?. %eng %spa donde esta el hombre?. R le', le li'. = le ri'. %mor le', le ri'. %eng %spa esto. C ah je'. %mor ah je'. %eng %spa ah si. R jun chike, likilam qeb'al. = rikiram uq'eb'al. %mor jun chi-k e, /rikir-am *u-qeb'al. %eng %spa lleva su tinaja. C jun ixoq chik, jas k'o powi', le powi'. %mor jun ixoq chik, jas k'o powi', le powi'. %eng %spa otra mujer, que tiene encima su sombrero. *S5-4 C nu powi. %mor nu powi. %eng %spa mi sombrero. R powi' chi la le cha', le kine ku ne. %mor pa u-wi' chila le /cha', le k-in/b'e ku ne. %eng %spa encima sobre eso, me voy pues. C jas k'o powi?. %mor jas k'o powi?. %eng %spa que tiene encima. R inch'ob' k'u ne' q'eb'al le'. = kinch'ob' k'u ne' q'eb'al le'. %mor *k-0-in/ch'ob' k'u ne' q'eb'al le'. %eng %spa lo se es tinaja. C ah je'. %mor ah je'. %eng %spa ah si. R q'eb'al kune', le jun ku'anoh le?. %mor q'eb'al kune', le jun k-0-u/b'an-oh le?. %eng %spa es tinaja, lo que hace ve. C etz'ab'al, a k'o a xajab'?. %mor etz'ab'al, a k'o a xajab'?. %eng %spa juguete, tienes caites. R k'olik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa tengo. C jawi?. %mor jawi?. %eng %spa donde?. R ja?. %mor ja?. %eng %spa que?. C jawii?. %mor jawii?. %eng %spa donde?. R inch'ob' chi le in cha'. = kinch'ob' chi le in cha'. %mor *k-0-in/ch'ob' chi le in /cha'. %eng %spa lo se yo dice. C jas ku'an le ixoq?. %mor jas ku'an le ixoq?. %eng %spa que hace la mujer. R uke:m ku'anoh. %mor u-ke:m k-0-u/b'an-oh. %eng %spa lo que hace. C ukem, ahje', y le achih le'. %mor ukem, ahje', y le achih le'. %eng %spa su tejido ah si, el hombre ve. R no, inch'ob' ta ne in le li li le'. = ma kich'ob' la ne in le ri ri'. %mor no, *ma *k-0-in/ch'ob' ta ne in le ri ri' !le'. %eng %spa C le: ixpeq. %mor le: ixpeq. %eng %spa el sapo. R ixpeq. %mor ixpeq. %eng %spa sapo. C a kawil le: ixpeq. %mor a kawil le: ixpeq. %eng %spa ves el sapo. R k'o ta ne jun we la le. %mor /k'o: ta ne jun w-e la le. %eng %spa si yo tuviera un mio. C ruk' jun ixoq. %mor ruk' jun ixoq. %eng %spa con una mujer. R ak'e, ak' achih, tz'ikin. %mor ak'e, ak' achih, tz'ikin. %eng %spa gallina, gallina dice, pajaro. C jas k'o powi' lu, lu chikach le ixoq. %mor jas k'o powi' lu, lu chikach le ixoq. %eng %spa que tiene sobre su canasta la mujer. R lu lilili. = lu ririri? %mor lu ri ri ri? %eng %spa su esto? *S5-5 C jas k'o chupam lu chikach?. %mor jas k'o chupam lu chikach?. %eng %spa que tiene en su canasta?. T Se'p. = al Se'p. %mor *al Se'p. %eng %spa ese. R b'ay. %mor b'ay. %eng %spa vaya. T xoq. = lixoq. %mor *le: ixoq. %eng %spa ese. C le: ixoq. %mor le: ixoq. %eng %spa la mujer. T Se'p, Se'p, xoq. = al Se'p, lixoq. %mor *al Se'p, *le: ixoq. %eng %spa Josefa, Josefa, Josefa la mujer. R le jun chike, le laq. %mor le jun chike, le laq. %eng %spa el otro, la escudilla. C le laq, jawi k'o wi?. %mor le laq, jawi k'o wi?. %eng %spa la escudilla, donde esta?. R le'. %mor le'. %eng %spa ese. C ah je'. %mor ah je'. %eng %spa ah si. R k'o ta ne jun e jun, inoq' b'a ne. = kinoq'. %mor /k'o: ta ne jun e jun, *k-in/oq' b'a ne. %eng %spa no hay uno, voy a llorar. C ja. %mor ja. %eng %spa que. R le', jun chike, le. %mor le', jun chike, le. %eng %spa ese, otro, ese. N le', chiwila k'ut. %mor le', ch-0-iw/il-a k'u-t. %eng %spa miralo pues. R kawil impe le jun chik e le. %mor k-0-aw/il impe le jun chi-k e le. %eng %spa vas a ver el otro. N jun chike. %mor jun chike. %eng %spa otro. R kawil impe le jun chik e, le'. %mor k-0-aw/il impe le jun chi-k e, le'. %eng %spa vas a ver el otro. C joropa le ixoqib'?. %mor joropa le ixoqib'?. %eng %spa cuantos son las mujeres. R ixoqib', un dosa. %mor ixoqib', un dosa. %eng %spa las mujeres, 12. C joropa le ixoqib'. %mor joropa le ixoqib'. %eng %spa cuantas mujeres. R jun chik. %mor jun chik. %eng %spa otro. C jun chik. %mor jun chik. %eng %spa otro. T papeh. Se'p. = papeh al Se'p. %mor papeh *al Se'p. %eng %spa mariposa. R jun ak' chik. %mor jun ak' chi-k. %eng %spa otra gallina. C ak', y lele?, jas uwach?. %mor ak', y lele?, jas uwach?. %eng %spa gallina ese, que es. R kotz'ij. %mor kotz'ij. %eng %spa flor. *S5-6 C kotz'ij ylele', jas uwachle. %mor kotz'ij ylele', jas uwachle. %eng %spa flor, ese, que es eso. R le lilili'. = le ri ri ri'. %mor le ri ri ri'. %eng %spa esto. C ah je', jas uwach. %mor ah je', jas uwach. %eng %spa si, que es. R chob' taj. = kinch'ob' taj. %mor *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. C jas uwach, tat?. %mor jas uwach, tat?. %eng %spa que es se¤or?. R inchob' ta in. = kinch'ob' ta. %mor *k-0-in/ch'ob' ta in. %eng %spa no lo se. A q'ayes tat. %mor q'ayes tat. %eng %spa es hierba se¤or. C q'ayes. %mor q'ayes. %eng %spa hierba. R q'ayes puch. %mor q'ayes puch. %eng %spa acaso es hierba. T Se'p, Se'p. = Se'p, Se'p. %mor Se'p, Se'p. %eng %spa Josefa, Josefa. R e, nim uwach k'ut, jun ixpeq. %mor e, nim u-wach k'u-t, jun ixpeq. %eng %spa es grande pues, un sapo. C le raqan. %mor le raqan. %eng %spa su pie. R raqan taq, k'o kixajab' chik'uta wi jun. %mor r-aqan taq, /k'o: ki-xajab' ch-0-i/k'ut-a wi jun. %eng %spa no es su pie, tienen zapatos, que ense¤en unos. C k'o lu xajab' le. %mor k'o lu xajab' le. %eng %spa tienen sus zapatos. R ta lone. = lupantalone'. %mor *le *u-pantalon e'. %eng %spa su pantalon. A akalo¤e. %mor akalo¤e. %eng %spa nombre. C le powi? jas uwach?. %mor le powi? jas uwach?. %eng %spa su sombrero, que es?. R jah?. %mor jah?. %eng %spa que?. C al Tian, jas uwach?. %mor al Tian, jas uwach?. %eng %spa Sebastiana, que es?. R oxib' uwache. %mor oxib' uwache. %eng %spa sus 3 caras. A oxib' chi kut cha xane ekeb'e. %mor oxib' chi kut cha xane ekeb'e. %eng %spa 3 ense¤en es que se va. R le', le'. %mor le', le'. %eng %spa ese. A le, le, la k'ut xa keb'e. %mor le, le, la k'ut xa keb'e. %eng %spa ese lo vas que es solo 2. T wach e'. = luwach e. %mor *le: *u-wach e. %eng %spa su cara. C ahje', uwach. %mor ahje', uwach. %eng %spa si, su cara. T wach. = uwach. %mor *u-wach. %eng %spa su cara. *S5-7 R jun chiki. %mor jun chi-k i. %eng %spa otro. C uwach y le: ri. %mor uwach y le: ri. %eng %spa su cara esto. T wach. = uwach. %mor *u-wach. %eng %spa su cara. C le wari' luchi'. %mor le wari' luchi'. %eng %spa esto su boca. T ri. = ri. %mor ri. %eng %spa esto. R te la k'ut ti'an. %mor te la k'ut ti'an. %eng %spa quitate Sebastiana. C jas ku'anoh le achih. %mor jas ku'anoh le achih. %eng %spa que hace tu boca. T wach e'. = uwach e. %mor *u-wach e. %eng %spa su cara. C a le uwachy lele, le wari'. %mor a le uwachy lele, le wari'. %eng %spa su cara de esto. A jas tajin ku'ane jun achih. %mor jas tajin ku'ane jun achih. %eng %spa que esta haciendo el hombre. T wach. = uwach. %mor *u-wach. %eng %spa su ojo. C uwach. %mor uwach. %eng %spa ojo. A ti'an. %mor ti'an. %eng %spa Sebastiana. R uwach. %mor u-wach. %eng %spa su cara. A ti'an, jas tajin ku'ane jun achile'. %mor ti'an, jas tajin ku'ane jun achile'. %eng %spa Sebastiana que esta haciendo, ese hombre. T m lih. = m ri. %mor m ri. %eng %spa esto. A jas tajin ku'anoh. %mor jas tajin ku'anoh. %eng %spa que esta haciendo. A jas tajin ku'ane jun achih. %mor jas tajin ku'ane jun achih. %eng %spa que esta haciendo el hombre. C jas tajin ku'anoh. %mor jas tajin ku'anoh. %eng %spa que esta haciendo. T lih. = ri. %mor ri. %eng %spa esto. A m. %mor m. %eng %spa m. C joron. %mor joron. %eng %spa agua. T al jah?. = al jah?. %mor al jah?. %eng %spa pesa, casa. C joron, chupum le sub'ub'al. %mor joron, chupum le sub'ub'al. %eng %spa agua, en la olla. T tan. = tan. %mor tan. %eng %spa .... C y le le'. %mor y le le'. %eng %spa y ese. *S5-8 T lon. = joron. %mor joron. %eng %spa agua. C jaron chupam le sub'ub'al. %mor jaron chupam le sub'ub'al. %eng %spa agua en la olla. R jun chik e, k'o tu puwi' le. %mor jun chi-k e, /k'o: ta u-puwi' le. %eng %spa otro que no tiene sombrero. C lu xajab'. %mor lu xajab'. %eng %spa su caite. T to. = to. %mor to. %eng %spa ... C lu xajab' kawiloh y lu q'ab'. %mor lu xajab' kawiloh y lu q'ab'. %eng %spa su caite, lo ves, su mano. T xoq e'. = ixoq e. %mor ixoq e. %eng %spa mujer. C le: raqan. %mor le: raqan. %eng %spa su pie. T le. = le. %mor le. %eng %spa ese. R xajab' chi le naj jun e'. %mor xajab' chi le: naj jun e'. %eng %spa su caite es ese uno. C xajab' chu chike. %mor xajab' chu chike. %eng %spa caite, huele mal. T xajab'. = xajab'. %mor xajab'. %eng %spa caite. R uy suwach wa lale. %mor uy jas u-wach wa la le. %eng %spa que sera eso. T pitch. = pitch. %mor pitch. %eng %spa bocina. C akach'ob' uwach le achih. %mor akach'ob' uwach le achih. %eng %spa conoces al hombre. R ay chij inej jun kinch'ob' in e. %mor ay chij inaj jun k-0-in/ch'ob' in e. %eng %spa es cordero el uno, yo lo se. R achih jun june. %mor achih jun june. %eng %spa es hombre ese uno. C le jun kej le'. %mor le jun kej le'. %eng %spa el caballo ve. R achih puch. %mor achih puch. %eng %spa acaso es hombre. C le jun kej le'. %mor le jun kej le'. %eng %spa el caballo ve. R le keji'. %mor le keji'. %eng %spa el caballo. C y le muyek. %mor y le muyek. %eng %spa el mu¤eco. R le muyek. %mor le muyek. %eng %spa el mu¤eco. T yek. = muyek. %mor muyek. %eng %spa mu¤eco. C muyek le le. %mor muyek le le. %eng %spa mu¤eco. R muyek. %mor muyek. %eng %spa mu¤eco. *S5-9 T yek. = muyek. %mor muyek. %eng %spa mu¤eco. C muyek. %mor muyek. %eng %spa mu¤eco. R muyek. %mor muyek. %eng %spa mu¤eco. C y le: tamb'or. %mor y le: tamb'or. %eng %spa y el tambor. R tamb'or. %mor tamb'or. %eng %spa tambor. T b'ol. = tamb'or. %mor tamb'or. %eng %spa tambor. C tamb'or. %mor tamb'or. %eng %spa tambor. R k'o le tamb'or. %mor /k'o: le tamb'or. %eng %spa esta el tambor. C a kach'ob' uwach le tamb'or. %mor a kach'ob' uwach le tamb'or. %eng %spa conoces el tambor. R kinch'ob'a'. %mor k-0-in/ch'ob'-a'. %eng %spa lo se. C jas kab'ix. %mor jas kab'ix. %eng %spa que dicen. T karra'. = kara'. %mor kara'. %eng %spa es carro. R le kanper. = le tamb'or. %mor le: tamb'or. %eng %spa el tamb'or. C jas ku'an le tamb'or. %mor jas ku'an le tamb'or. %eng %spa que hace el tambor. R ay takun, tak'un chali. = kacha ri. %mor ay takun, tak'un *k-*at/cha' ri. %eng %spa dice. R tamb'or jun, xujpe pe ne uj. %mor tamb'or jun, x-uj/pet pe ne uj. %eng %spa es tamb'or el uno, venimos nosotros. R q'ante'el jewa ri. %mor q'ante'el je-wa ri. %eng %spa es cantel por alla. C le ak'alab'. %mor le ak'alab'. %eng %spa los ni¤os. R ja. %mor ja. %eng %spa que. C ak'alab'. %mor ak'alab'. %eng %spa ni¤os. R k'alab'. %mor k'alab'. %eng %spa ni¤os. C ak'alab', le ak'alab' kisikij uwu wuj. %mor ak'alab', le ak'alab' kisikij uwu wuj. %eng %spa ni¤os, los ni¤os, se termino, mi cuaderno. C kisik'ij k'ut. %mor kisik'ij k'ut. %eng %spa leanlo pues. R pe chi le jun e' ah noh. %mor *k-0/pet chi le jun e' ah noh. %eng %spa ya vino el otro. C june'. %mor june'. %eng %spa uno. R ak'e. %mor ak'e. %eng %spa gallina. *S5-10 C al chay jas uwach la le'. %mor al chay jas uwach la le'. %eng %spa Rosario que es eso. R kinchob' ta in q'e. %mor k-0-in/ch'ob' ta in q'e. %eng %spa yo no lo se. A ti'an. %mor ti'an. %eng %spa Sebastiana. C akach'ob' al Ti'an. %mor akach'ob' al Ti'an. %eng %spa lo sabes Sebastiana. C jun ak'al chik tat. %mor jun ak'al chik tat. %eng %spa es otro ni¤o papa. R jun enaj jun. %mor jun enaj jun. %eng %spa el uno. A akach'ob' uwache la le' alti'ane. %mor akach'ob' uwache la le' alti'ane. %eng %spa sabes eso Sebastiana. C al ti'an jas k'o puwi' le wuj. %mor al ti'an jas k'o puwi' le wuj. %eng %spa Sebastiana que hay sobre el cuaderno. T k'o taj. = k'o: taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa no hay nada. A jas uwach ale'. %mor jas uwach ale'. %eng %spa que es eso. T qak'. = qak'. %mor q-ak'. %eng %spa nuestro gallina. A jah?. %mor jah?. %eng %spa que?. T qak'. = qak'. %mor q-ak'. %eng %spa nuestra gallina. A ke le ak'. %mor ke le ak'. %eng %spa se va la gallina. C ak', akawile ak'. %mor ak', akawile ak'. %eng %spa gallina, lo ves. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. C jawi kowi le ak'. %mor jawi kowi le ak'. %eng %spa donde esta la gallina. T jah?. = jah?. %mor jah?. %eng %spa que?. C jawi k'owi le ak'. %mor jawi k'owi le ak'. %eng %spa donde esta la gallina. T ak'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa no es gallina. C jawi k'owi le aq'. %mor jawi k'owi le aq'. %eng %spa en donde su la gallina. T le' ta le'. = n k'o: taj e'. %mor *n /*k'o: ta-*j e'. %eng %spa no esta. C k'o puwi' le wuj. %mor k'o puwi' le wuj. %eng %spa esta sobre el cuaderno. T ak' cha'. = ak' cha'. %mor ak' /cha'. %eng %spa gallina dice. C jawi'. %mor jawi'. %eng %spa donde. T k'al. = ak'al. %mor ak'al. %eng %spa ni¤o. *S5-11 C ah jun jah kawil le jah. %mor ah jun jah kawil le jah. %eng %spa una casa, ves la casa. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. A jun jahle', k'o lu chile: jale'. %mor jun jahle', k'o lu chile: jale'. %eng %spa una casa ve, tiene su puerta. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o lu chi le: jah le, k'o jun b'ehle. %mor k'o lu chi le: jah le, k'o jun b'ehle. %eng %spa tiene puerta la casa, hayan camino. C luchii. %mor luchii. %eng %spa su puerta. T jun. = jun. %mor jun. %eng %spa uno. C jun che:'. %mor jun che:'. %eng %spa un arbol. A jun che:'. %mor jun che:'. %eng %spa un arbol. C jun chi le'. %mor jun chi le'. %eng %spa una puerta. T kej e. = kej e. %mor kej e. %eng %spa caballo. C luq'ab'. %mor luq'ab'. %eng %spa su mano. T qab'. = luq'ab'. %mor *le: *u-q'ab'. %eng %spa su mano. T qab'. = luq'ab'. %mor *le: *u-q'ab'. %eng %spa su mano. C luq'ab' ah je'. %mor luq'ab' ah je'. %eng %spa su mano ah si. T tax. = patax. %mor patax. %eng %spa pato. C ah le patax. %mor ah le patax. %eng %spa ah el pato. T tax. = patax. %mor patax. %eng %spa pato. C ah le: patax. %mor ah le: patax. %eng %spa ah el pato. T tax. = patax. %mor patax. %eng %spa pato. C k'o ta jun patax, k'o jun muyek ah. %mor k'o ta jun patax, k'o jun muyek ah. %eng %spa no hay un pato, hay un mu¤eco. C ak'alab'. %mor ak'alab'. %eng %spa ni¤os. T m, m. = m, m. %mor m, m. %eng %spa m. C a kawil le ak'alab'. %mor a kawil le ak'alab'. %eng %spa ves los ni¤os. T lon. = jaron. %mor jaron. %eng %spa agua. C kawilo, jas k'o chupam. %mor kawilo, jas k'o chupam. %eng %spa ves que tiene adentro. T wuj. = wuj. %mor wuj. %eng %spa cuaderno. *S5-12 C wuj, jas uwach. %mor wuj, jas uwach. %eng %spa cuaderno, que es. T le', le' ya. = le', le' ya. %mor le', le' ya. %eng %spa ese. R an taj ne li. = x'an taj ne ri. %mor *x-0/b'an-PASS1 ta-j ne ri. %eng %spa ya no hicieron. R kin'ek. %mor k-in/b'e:-ik. %eng %spa me voy. T kin. = tz'ikin. %mor tz'ikin. %eng %spa pajaro. C ah je tz'ikin. %mor ah je tz'ikin. %eng %spa ah si pajaro. T keb' e' le' le'. = keb' e' le' le'. %mor keb' e' le' le'. %eng %spa vienen eso. T tax e', tax. = le patax e, patax. %mor *le: patax e, patax. %eng %spa el pato, pato. C jawii k'owi le patax. %mor jawii k'owi le patax. %eng %spa donde esta el pato. T tax. = patax. %mor patax. %eng %spa pato. C jawii k'owi le patax. %mor jawii k'owi le patax. %eng %spa donde esta el pato. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. C ah je', le pataxe. %mor ah je', le pataxe. %eng %spa ah si el pato. T le qak'. = le: qak'. %mor le: q-ak'. %eng %spa nuestra gallina. C le aq. %mor le aq. %eng %spa la gallina. T aq. = aq. %mor aq. %eng %spa gallina. C le aq ah je'. %mor le aq ah je'. %eng %spa la gallina ah si. T aq. = aq. %mor aq. %eng %spa gallina. R aq, aq. %mor aq, aq. %eng %spa gallina, gallina. C k'oo jun ak' chupam. %mor k'oo jun ak' chupam. %eng %spa hay una gallina adentro. T ak'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. C k'o jun ak' chupam. %mor k'o jun ak' chupam. %eng %spa hay una gallina adentro. C ak'oo jun ak'. %mor ak'oo jun ak'. %eng %spa hay una gallina. R no. %mor no. %eng %spa no. C ruk' le saqmo'l. %mor ruk' le saqmo'l. %eng %spa con el huevo. T m, max. = palomax. %mor palomax. %eng %spa paloma. *S5-13 C k'oo jun ak', k'o jun le rax. %mor k'oo jun ak', k'o jun le rax. %eng %spa hay una gallina, hay uno verde. R max chi'. %mor max /chi'. %eng %spa mas dice. T e chili'. = le kuchi'l. %mor le: kuchi'l. %eng %spa el cuchillo. A jas le k'o chilale' ti'an. %mor jas le k'o chilale' ti'an. %eng %spa que hay alli Sebastiana. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A jas la le le'. %mor jas la le le'. %eng %spa que es eso. T chih. = kuchi'l. %mor kuchi'l. %eng %spa cuchillo. A m. %mor m. %eng %spa m. T chih. = chih. %mor chih. %eng %spa cuchillo. A chih jas uwache: chih. %mor chih jas uwache: chih. %eng %spa que es dice. C ixoq. %mor ixoq. %eng %spa mujer. T e k'u la'. = e k'u la'. %mor e k'u la'. %eng %spa y tu. A jun ixoqe. %mor jun ixoqe. %eng %spa una mujer. C jas k'o puq'ab' lixoq. %mor jas k'o puq'ab' lixoq. %eng %spa que tiene en la mano la mujer. T se'p e'. = se'p e'. %mor se'p e'. %eng %spa Josefa. R m tz'ikin e. %mor m tz'ikin e. %eng %spa pajaro. C tz'ikin. %mor tz'ikin. %eng %spa pajaro. T qak' e', qe'e. = qak' e', qe'e. %mor q-ak' e', qe'e. %eng %spa se va, se va. R ak' chila le cha' tz'ikin. %mor ak' chi-la le /cha' tz'ikin. %eng %spa es gallina eso dice, pajaro. C ak' taj jun tz'ikin, jun lor. %mor ak' taj jun tz'ikin, jun lor. %eng %spa no es gallina, pajaro, un loro. A tz'ikin. %mor tz'ikin. %eng %spa pajaro. T ak e' le'. = ak' e' le'. %mor ak' e' le'. %eng %spa es gallina eso. R xaa k'u ne qe uj geh uj. %mor xaa k'u ne q-e uj geh uj. %eng %spa es que es de nosotros. A m. %mor m. %eng %spa m. C lo'r le. %mor lo'r le. %eng %spa es loro ve. A lo'r ub'i' la le?. %mor lo'r ub'i' la le?. %eng %spa se llama loro eso?. *S5-14 C jun lo'r. %mor jun lo'r. %eng %spa un loro. R lo'l. = lo'r. %mor lo'r. %eng %spa loro. A lo'r. %mor lo'r. %eng %spa loro. R alo'l. = lo'r. %mor lo'r. %eng %spa loro. A oro'l chi lo'r. %mor oro'l chi lo'r. %eng %spa loro dice. T lon e'. = jaron e. %mor jaron e. %eng %spa agua. R lon chi'. %mor lon /chi'. %eng %spa agua dice. C jawii k'owi. %mor jawii k'owi. %eng %spa donde esta. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. C jawi k'owi le lon. %mor jawi k'owi le lon. %eng %spa donde esta el agua. T lon le'. = jaron le. %mor jaron le. %eng %spa agua ve. C jawii k'owi, tzaq le jun wuj. %mor jawii k'owi, tzaq le jun wuj. %eng %spa donde esta, se cayo el cuaderno. T k'on e' k'al e, kal e' k'al e. = ak'al le. %mor ak'al le. %eng %spa ni¤o ve. R k'o la le chik cha. %mor /k'o: la le chi-k /cha'. %eng %spa esta eso dice. T k'al e'. = ak'al le'. %mor ak'al le'. %eng %spa ni¤o ve. C ak'alab'. %mor ak'alab'. %eng %spa ni¤os. R pere kun. %mor pere kun. %eng %spa pregon. T kun. = perekun. %mor perekun. %eng %spa pregon. C jun, keb', oxib'. %mor jun, keb', oxib'. %eng %spa uno, 2, 3. T jun. = jun. %mor jun. %eng %spa 1. C kijeb', job'. %mor kijeb', job'. %eng %spa 4,5. T k'u ne. = k'u ne. %mor k'u ne. %eng %spa todavia. C k'ole jun le nuwers. %mor k'ole jun le nuwers. %eng %spa hay un numero. T kun. = kun. %mor kun. %eng %spa 1. C jun, keb', oxib', job' jun keb' oxib' kijeb' job'. %mor jun, keb', oxib', job' jun keb' oxib' kijeb' job'. %eng %spa 1,2,3,5,1,2,3,4,5. A chawila ka lu pam. %mor chawila ka lu pam. %eng %spa mira su estomago. *S5-15 T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A chasolij upam, chawila' lu pam awuj. %mor chasolij upam, chawila' lu pam awuj. %eng %spa registra adentro, mi en tu cuaderno. A jas k'oo chupam. %mor jas k'oo chupam. %eng %spa que hay adentro. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A chawilaa lu pame wuj. %mor chawilaa lu pame wuj. %eng %spa mira en el cuaderno. T kin. = tz'ikin. %mor tz'ikin. %eng %spa pajaro. A tzikin. %mor tzikin. %eng %spa pajaro. T kin. = tz'ikin. %mor tz'ikin. %eng %spa pajaro. C y le le' jas uwach la le'. %mor y le le' jas uwach la le'. %eng %spa eso que es. C al ti'an, jas uwach. %mor al ti'an, jas uwach. %eng %spa Sebastiana, que es. C le: keb' kisik'ij, ixkeb' kisik'ij. %mor le: keb' kisik'ij, ixkeb' kisik'ij. %eng %spa los 2 lo llaman, los 2 llaman. R chi le. = jun achih le'. %mor *jun achih le'. %eng %spa un hombre. A jun achi le'. %mor jun achi le'. %eng %spa un hombre. R le, inchaqenaj upawaqan. %mor le, in/chaqenaj u-pawaqan. %eng %spa me hace cosquillas en el pie. R qan, qan. %mor qan, qan. %eng %spa pie, pie. A an, an. %mor an, an. %eng %spa pie, pie. C aman, ku k'am joron anan kukamoh. %mor aman, ku k'am joron anan kukamoh. %eng %spa tu mama, hace el agua, lo hace. C ak'o a puwi' le wuje, jun powi'. %mor ak'o a puwi' le wuje, jun powi'. %eng %spa tiene sombrero el cuaderno, un sombrero. C jun powi le wuje', le awuje. %mor jun powi le wuje', le awuje. %eng %spa un sombrero de libros, tu cuaderno. C jas k'oo paq'ab'. %mor jas k'oo paq'ab'. %eng %spa que tienes en la mano. R b'ay. %mor b'ay. %eng %spa vaya. C jas k'oo paqab' al ti'an, jas k'o paqab'. %mor jas k'oo paqab' al ti'an, jas k'o paqab'. %eng %spa que tienes en la mano Sebastiana. C m ay no, na kinkowin taj. %mor m ay no, na kinkowin taj. %eng %spa no, no puedo. C kin na' le wuj, jas uwach la le?. %mor kin na' le wuj, jas uwach la le?. %eng %spa voy a sentir el cuaderno, que es eso. C jun chikop. %mor jun chikop. %eng %spa un animal. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. *S5-16 A chawilaa k'ut al se'p. %mor chawilaa k'ut al se'p. %eng %spa mira pues Josefa. R jah. %mor jah. %eng %spa que. A chiwilaa k'u lu pam, ixkeb' chi'l al ti'an. %mor chiwilaa k'u lu pam, ixkeb' chi'l al ti'an. %eng %spa miren adentro, los 2 con Sebastiana. R karaj ta ya lal tian e. %mor k-0-r/aj ta ya le al tian e. %eng %spa no quiere Sebastiana. A chawilaa impe al ti'an chawila k'o inaj. %mor chawilaa impe al ti'an chawila k'o inaj. %eng %spa mira a Sebastiana, mira hay una esta adentro. A ak' chupam, wonito inaj ak' k'o chupam. %mor ak' chupam, wonito inaj ak' k'o chupam. %eng %spa gallina adentro, es bonito la gallina que esta adentro. C chata chech al ti'an jas uwach. %mor chata chech al ti'an jas uwach. %eng %spa preguntele a Sebastiana que es. C le chikop. %mor le chikop. %eng %spa el animal. R kuxe'j chi rib' e ey. %mor k-0-u/xe'-j chi r-ib' e ey. %eng %spa ya tiene miedo. A jascheh. %mor jascheh. %eng %spa porque. C ah noh. %mor ah noh. %eng %spa ah no. A jascheh kuxe'j rib' kaxe'j ta wib'. %mor jascheh kuxe'j rib' kaxe'j ta wib'. %eng %spa porque se asusta, no te asustes. C k'o a powii. %mor k'o a powii. %eng %spa tienes sombrero. R powii' chila le ch'. *** %mor powii' chila le /cha'. %eng %spa es sombrero eso dice. A inaj wich' a pawii'. %mor inaj wich' a pawii'. %eng %spa tu peque¤o sombrero. R le qatate. %mor le qatate. %eng %spa nuestro papa. A chiri'. %mor chiri'. %eng %spa aqui. C xinwiloh chak'ut a wuj che al se'p. %mor xinwiloh chak'ut a wuj che al se'p. %eng %spa lo vi, muestrele tu cuaderno a Josefa. T m. = m. %mor m. %eng %spa m . A chiwila k'u le wuj. %mor chiwila k'u le wuj. %eng %spa miren el cuaderno. C chata chech al se'p, jas k'o chupam. %mor chata chech al se'p, jas k'o chupam. %eng %spa preguntele a Josefa que hay adentro. C chataa jas uwach la le, jas uwach le june. %mor chataa jas uwach la le, jas uwach le june. %eng %spa pregunta que es eso, que es el uno. C jas uwach le: ixoq, jas ku'ano le ixoq. %mor jas uwach le: ixoq, jas ku'ano le ixoq. %eng %spa que es la mujer, que la mujer. C jawii k'owi le ixoq, jawii k'owi le: ak'. %mor jawii k'owi le ixoq, jawii k'owi le: ak'. %eng %spa donde esta la mujer, donde esta la gallina. *S5-17 C jas uwach le ak'. %mor jas uwach le ak'. %eng %spa que es la gallina. A jawi kate' wi al Tian? Tian, jawiikate' wi. %mor jawi kate' wi al Tian? Tian, jawiikate' wi. %eng %spa a donde vas Sebastiana? Sebastiana a donde vas?. A sa'j ku jewa? ma la chaq' jewa? Sep. %mor sa'j ku jewa? ma la chaq' jewa? Sep. %eng %spa venga aca, traiga a tu hermana aca Josefa. R m. %mor m. %eng %spa m. A chama la chaq' jewa' qilaa k'u le wuj. %mor chama la chaq' jewa' qilaa k'u le wuj. %eng %spa traga a tu hermana aca, veamos el libro. A al Tian. %mor al Tian. %eng %spa Sebastiana. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A sa'j jewa, qilaa le wuj, sa'j jewa'. %mor sa'j jewa, qilaa le wuj, sa'j jewa'. %eng %spa venga aca veamos el cuaderno, venga aca. A qilaa chiri ri', chatku'la qaj chiri chatku'la chiri'. %mor qilaa chiri ri', chatku'la qaj chiri chatku'la chiri'. %eng %spa veamos aqui sientate aqui, sientate aqui. A chat ku'loq, je k'ula le', chawilaa linaj awuj, jas. %mor chat ku'loq, je k'ula le', chawilaa linaj awuj, jas. %eng %spa a si, mira tu cuaderno. A uwach e k'o chupam, nojimal ketz'anik. %mor uwach e k'o chupam, nojimal ketz'anik. %eng %spa hay adentro poco a poco juega. A le chiri ri' chawilaa k'ut, al Tian k'oo. %mor le chiri ri' chawilaa k'ut, al Tian k'oo. %eng %spa aqui, mira pues Sebastiana hay. A inaj papeh, papeh eri' ri'. %mor inaj papeh, papeh eri' ri'. %eng %spa una mariposa aqui. T pah. = papeh. %mor papeh. %eng %spa mariposa. A papeh. %mor papeh. %eng %spa mariposa. T peh. = papeh. %mor papeh. %eng %spa mariposa. A le wari, naj aq. %mor le wari, naj aq. %eng %spa esto es un coche. T no na'. = joron. %mor joron. %eng %spa no. A aq. %mor aq. %eng %spa coche. T lon. = joron. %mor joron. %eng %spa agua. A le wari', chawilaa k'ut, tzajtzoj. %mor le wari', chawilaa k'ut, tzajtzoj. %eng %spa esto mira, chinchin. T taj. = k'o: taj tzajtzoj. %mor /*k'o: ta-j tzajtzoj. %eng %spa no hay. A tzajtzoj, chab'ij impe', tzajtzoj kacha'. %mor tzajtzoj, chab'ij impe', tzajtzoj kacha'. %eng %spa chinchin, diga chichin diga. T taj. = . %eng %spa no lo digo. A le wari' kachob'oh jas k'uwach? kachob'o. %mor le wari' kachob'oh jas k'uwach? kachob'o. %eng %spa esto lo sabes que es, lo sabes. A jas uwach ewari? jas ub'ii?. %mor jas uwach ewari? jas ub'ii?. %eng %spa que es esto? como se llama?. *S5-18 T jak'a. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. A ja. %mor ja. %eng %spa que. T ak'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. A ak', le wari', jas ub'i'? wila le june?. %mor ak', le wari', jas ub'i'? wila le june?. %eng %spa gallina, esto, como se llama? mira el uno. A jas ub'i le jun? ankan. %mor jas ub'i le jun? ankan. %eng %spa como se llama el uno?. T kak'. = kak'. %mor kak'. %eng %spa rojo. A ankane'y. %mor ankane'y. %eng %spa guineo. T kane'y. = ankane'y. %mor ankane'y. %eng %spa guineo. A le wari?. %mor le wari?. %eng %spa esto?. T paj. = paj. %mor paj. %eng %spa ... A laq, qila le k'o chupam. %mor laq, qila le k'o chupam. %eng %spa escudilla, veamos lo que hay adentro. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A qilale k'o chupam, k'o le k'o chiriri'. %mor qilale k'o chupam, k'o le k'o chiriri'. %eng %spa veamos lo que hay adentro, hay aqui ve. A le', le jun lo'r. %mor le', le jun lo'r. %eng %spa ese, el loro. T choq e'. = ixoq e'. %mor ixoq e'. %eng %spa mujer. A k'o jun ixoqe. %mor k'o jun ixoqe. %eng %spa hay un mujer. T loqa'. = le: ruq. %mor *le: r-uq. %eng %spa comprar. A jah, jah. %mor jah, jah. %eng %spa que, que. T luq. = ruq. %mor r-uq. %eng %spa con. A le ruqe, le ruqe, jun ixoqe. %mor le ruqe, le ruqe, jun ixoqe. %eng %spa con, con, una mujer. T luq e'. = le ruq e. %mor *le: r-uq e. %eng %spa con. A k'o jun juyub'e, jun nima juyub' k'o. %mor k'o jun juyub'e, jun nima juyub' k'o. %eng %spa hay una monta¤a, una monta¤a grande hay. A chiri' le', xawiloh, k'o raqane. %mor chiri' le', xawiloh, k'o raqane. %eng %spa aqui, lo ves? tiene pies. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o raqan e jun ixoqe. %mor k'o raqan e jun ixoqe. %eng %spa tiene pies la mujer. T qoq e'. = ixoq e'. %mor ixoq e'. %eng %spa mujer. *S5-19 A le raqan, k'o uchakache, Tian. %mor le raqan, k'o uchakache, Tian. %eng %spa sus pies, tiene canastos, Sebastiana. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o uchakach e jun ixoqe. %mor k'o uchakach e jun ixoqe. %eng %spa tiene canastos la mujer. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A chakach ewari. %mor chakach ewari. %eng %spa canasto esto. T kach. = chakach. %mor chakach. %eng %spa canasto. A chakach. %mor chakach. %eng %spa canasto. T kach. = chakach. %mor chakach. %eng %spa canasto. A chakach ewari, k'o, k'o q'ayes chiri le. %mor chakach ewari, k'o, k'o q'ayes chiri le. %eng %spa canasto esto hay hierba con tu mama aqui. A k'o, k'o jun b'eh chiri' ri'. %mor k'o, k'o jun b'eh chiri' ri'. %eng %spa hay un camino aqui. T b'e le'. = jun b'eh le'. %mor *jun b'eh le'. %eng %spa un camino ve. A jun b'ehle', tajin kab'ine jun ixoq. %mor jun b'ehle', tajin kab'ine jun ixoq. %eng %spa un camino, esta caminando una mujer. A chupam e jun b'eh le', petinaq eh. %mor chi-u-pam e jun b'eh le', 0/pet-inaq eh. %eng %spa en el camino, viene. T m ya qeh petinaq e. = m chaya chiqeh petinaq e. %mor m *ch-0-*a/ya' *chi-q-eh 0/pet-inaq e. %eng %spa danos a nosotros. A kab'in e jun ixoq petinaq pa le b'e le'. %mor kab'in e jun ixoq petinaq pa le b'e le'. %eng %spa viene caminando una mujer. T kach eh. = chakach eh. %mor chakach eh. %eng %spa canasta. A m, k'o chakache. %mor m, k'o chakache. %eng %spa hay canasta. C jas uwach le le?. %mor jas uwach le le?. %eng %spa que es eso?. A k'o uwi' le'. %mor k'o uwi' le'. %eng %spa tiene pelos. T wi'. = uwi'. %mor *u-wi'. %eng %spa su pelo. A uwi, k'o upase:. %mor uwi, k'o upase:. %eng %spa su pelo, tiene faja. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o upas. %mor k'o upas. %eng %spa tiene faja. T pax. = pas e. %mor *u-pas e. %eng %spa faja. A pase. %mor pase. %eng %spa faja. *S5-20 T pach. = pas. %mor pas. %eng %spa faja. A k'o uq'ab' e jun ixoqe:. %mor k'o uq'ab' e jun ixoqe:. %eng %spa tiene manos la mujer. T tu' kacha'. = chakach a. %mor chakach a. %eng %spa canasta. A k'o chakache, k'o uqab'. %mor k'o chakache, k'o uqab'. %eng %spa hay canasta, tiene manos. T kach, m. = chakach. %mor chakach. %eng %spa canasta. A k'o uqab', k'o uqab', k'a uqab'e. %mor k'o uqab', k'o uqab', k'a uqab'e. %eng %spa tiene manos, tiene manos. T tu li'. = lutu' ri'. %mor *le: *u-tu' ri'. %eng %spa sus tetas. A k'o utu' le, le jun ixoqe, k'o ulu'. %mor k'o utu' le, le jun ixoqe, k'o ulu'. %eng %spa tiene tetas la mujer tiene tetas. A le: jun ixoqe. %mor le: jun ixoqe. %eng %spa la mujer. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o utu' le', k'o uqul le'. %mor k'o utu' le', k'o uqul le'. %eng %spa tiene tetas, tiene cuello. T n. = n. %mor n. %eng %spa m. A k'o uqul le jun ixoqe. %mor k'o uqul le jun ixoqe. %eng %spa tiene cuello la mujer. T taj. = k'o taj. %mor /*k'o: ta-j. %eng %spa no hay. A k'o uqul. %mor k'o uqul. %eng %spa tiene cuello. C uqul, ah je, uqul. %mor uqul, ah je, uqul. %eng %spa cuello, ah si cuello. A k'o jun, k'o jun lor le'. %mor k'o jun, k'o jun lor le'. %eng %spa hay un, hay un loro. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A chawi lampe le jun lo'r. %mor chawi lampe le jun lo'r. %eng %spa mira al loro. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o, k'o uwach e lo'r e. %mor k'o, k'o uwach e lo'r e. %eng %spa tiene, tiene ojo el loro. T lol e'. = lo'r e'. %mor lo'r e'. %eng %spa loro. A k'o utza'm. %mor k'o utza'm. %eng %spa tiene nariz. T lo'r. = lo'r. %mor lo'r. %eng %spa loro. A utz'am. %mor utz'am. %eng %spa nariz. T lo'. = lo'r. %mor lo'r. %eng %spa loro. *S5-21 A k'o u, uje, k'o jun uje:' le'. %mor k'o u, uje, k'o jun uje:' le'. %eng %spa tiene colaa, tiene cola. A xawiloh, k'o uxi'ke, k'oju. %mor xawiloh, k'o uxi'ke, k'oju. %eng %spa lo ves? tiene ala, tiene. A k'o, k'o raqane? jassach? sach?. %mor k'o, k'o raqane? jassach? sach?. %eng %spa tiene, tiene pie, que es?. A ala's, la's, muyek. %mor ala's, la's, muyek. %eng %spa mu¤eco, mu¤eco. T me'k. = muyek. %mor muyek. %eng %spa mu¤eco. A muye'k. %mor muye'k. %eng %spa mu¤eco. T mek. = muye'k. %mor muye'k. %eng %spa mu¤eco. A qilaa chi jun chik. %mor qilaa chi jun chik. %eng %spa veamos otro. T leya. = le ya. %mor le ya. %eng %spa eso ya. A m le', jas uwa le war'. %mor m le', jas uwa le war'. %eng %spa que sera esto. T qak'a'. = qak'a'. %mor qa-k'a'. %eng %spa piedra de moles. A ak'e'. %mor ak'e'. %eng %spa gallina. T tok'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. A ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. T tok'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. A tok', jas le wari. %mor tok', jas le wari. %eng %spa que es esto. T tak. = tak. %mor tak. %eng %spa .... A saqmo'l le ak'e. %mor saqmo'l le ak'e. %eng %spa huevo de la gallina. T qamol. = saqmo'l. %mor saqmo'l. %eng %spa huevo. A saqmo'l le ak'. %mor saqmo'l le ak'. %eng %spa huevo de la gallina. T lon. = joron. %mor joron. %eng %spa agua. A m, k'o jalom e'. %mor m, k'o jalom e'. %eng %spa tiene cabeza. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o jalome'. %mor k'o jalome'. %eng %spa tiene cabeza. T lom e'. = jalom e. %mor jalom e. %eng %spa cabeza. A jalome, k'o uchi le'. %mor jalome, k'o uchi le'. %eng %spa cabeza, tiene boca. *S5-22 T lik. = k'olik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa hay. A k'o uchii. %mor k'o uchii. %eng %spa tiene boca. T n chi'. = jun uchii. %mor jun *u-chi'. %eng %spa tiene boca. A le raqane, keb', keb'e raqane ake. %mor le raqane, keb', keb'e raqane ake. %eng %spa sus pies son 2, 2 pies de la gallina. A xawiloh keb', k'o jun chiri. %mor xawiloh keb', k'o jun chiri. %eng %spa lo ves 2 hay uno aqui. A k'o chi june', k'o jun kotz'ij chirile. %mor k'o chi june', k'o jun kotz'ij chirile. %eng %spa hay otro, hay una flor aqui. A al Ti'an, k'oo jun kotz'ij chirij le'. %mor al Ti'an, k'oo jun kotz'ij chirij le'. %eng %spa Sebastiana, hay flor aqui. T lik. = k'o:lik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa hay. A le jun rima kotz'ije, a utze ak'. %mor le jun rima kotz'ije, a utze ak'. %eng %spa la flor grande, si esta bien la gallina. A a utz. %mor a utz. %eng %spa bien. T lo kilo'. = kinwiloh. %mor k-0-*inw/il-oh. %eng %spa lo veo. A utz. %mor utz. %eng %spa bien. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. A y k'ole jun ake' tajin ku. %mor y k'ole jun ake' tajin ku. %eng %spa esta la gallina esta haciendo. A tajin kach'awe jun ake. %mor tajin kach'awe jun ake. %eng %spa esta hablando una gallina. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A tajin kach'awe jun ak'e. %mor tajin kach'awe jun ak'e. %eng %spa esta hablando una gallina. A xreqaj b'i le: jun, le jun muyek e jun ak'. %mor xreqaj b'i le: jun, le jun muyek e jun ak'. %eng %spa cargo al uno, el mu¤eco una gallina. A a k'o awech ate ak', jas le wari'. %mor a /k'o: aw-e-ch at e ak', jas le wa-ri'. %eng %spa tiene ud. gallina, que es esto. T lon e'. = jaron e'. %mor jaron e'. %eng %spa agua. T keb'. = keb'. %mor %eng %spa 2. A keb', jachine wari'. %mor keb', jachine wari'. %eng %spa 2 quien es esto. T lon. = joron. %mor joron. %eng %spa agua. A jarone wari'. %mor jarone wari'. %eng %spa es agua esto. *S5-23 A q'eb'al. %mor q'eb'al. %eng %spa tinaja. T lon, b'al. = jaron q'eb'al. %mor jaron q'e-b'al. %eng %spa tinaja de agua. A q'eb'al k'oo jaron chupam. %mor q'eb'al k'oo jaron chupam. %eng %spa tinaja que tiene agua adentro. A jachin k'u le: le wari'. %mor jachin k'u le: le wari'. %eng %spa quien es esto. T uch. = utz. %mor utz. %eng %spa A jachinoq. %mor jachinoq. %eng %spa quien. T le', lon. = jaron. %mor jaron. %eng %spa agua. A kach'ob'oh jaron. %mor kach'ob'oh jaron. %eng %spa lo sabes agua. T lon. = joron. %mor joron. %eng %spa agua. A k'o jun achihle'. %mor k'o jun achihle'. %eng %spa hay un hombre. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o jun achi, jun achi reqam jaron. %mor k'o jun achi, jun achi reqam jaron. %eng %spa hay un hombre, un hombre que carga agua. T lon. = jaron. %mor jaron. %eng %spa agua. A jun achih reqam jaron. %mor jun achih reqam jaron. %eng %spa un hombre cargando agua. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'oo jun achih reqam jaron. %mor k'oo jun achih reqam jaron. %eng %spa hay un hombre cargando agua. A k'oo lu puwile. %mor k'oo lu puwile. %eng %spa tiene su sombrero. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A lu puwii'le'. %mor lu puwii'le'. %eng %spa tiene su sombrero. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A lu puwii'le'. %mor lu puwii'le'. %eng %spa su sombrero ve. T pii'. = puwii'. %mor puwii'. %eng %spa sombrero. A k'oo luq'ab'e. %mor k'oo luq'ab'e. %eng %spa tiene su mano. T q'ab'. = q'ab'. %mor q'ab'. %eng %spa mano. A k'oolu k'oo u pantalone. %mor k'oolu k'oo u pantalone. %eng %spa tiene su pantalon. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o u pantalone jun achih. %mor k'o u pantalone jun achih. %eng %spa tiene pantalon el hombre. T talon. = pantalon. %mor pantalon. %eng %spa pantalon. *S5-24 A kijeb' ujaron xuk'amo'te le. %mor kijeb' ujaron xuk'amo'te le. %eng %spa 4 aguas llevo. C ali pay. %mor ali pay. %eng %spa muchacha. A k'o ukalob'e jun achi'le al ti'an. %mor k'o ukalob'e jun achi'le al ti'an. %eng %spa tiene caso el hombre, Sebastiana. C jas k'opa a kolor. %mor jas k'opa a kolor. %eng %spa que tienes en tu color. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o ukolob'e. %mor k'o ukolob'e. %eng %spa tiene tazo. C kolor. %mor kolor. %eng %spa color. T kilob'. = kalob'. %mor kalob'. %eng %spa lazo. A kalob', jas le', kach'ob' uwach. %mor kalob', jas le', kach'ob' uwach. %eng %spa lazo, como el, lo conoces. A le wari'. %mor le wari'. %eng %spa esto. T kleb' e. = kalob' e. %mor kalob' e. %eng %spa lazo. A jun ixpeqe wari'. %mor jun ixpeqe wari'. %eng %spa esto es un sapo. T peq. = ixpeq. %mor ixpeq. %eng %spa sapo. A k'o uwach ixpeqe. %mor k'o uwach ixpeqe. %eng %spa tiene ojo el sapo. T peq. = ixpeq. %mor ixpeq. %eng %spa sapo. C jas uwach lale'. %mor jas uwach lale'. %eng %spa que es eso. A k'o uwach, jas ku'an al Se'p. %mor k'o uwach, jas ku'an al Se'p. %eng %spa tiene ojo, que hace Josefa. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A jas ku'an al Se'p. %mor jas ku'an al Se'p. %eng %spa que hace Josefa. T ki'p. = ki'p. %mor ki'p. %eng %spa .... A jas tajin ku'anoh. %mor jas tajin ku'anoh. %eng %spa que esta haciendo. T ki'p. = ki'p. %mor ki'p. %eng %spa .... A jas tajin ku'an al se'p. %mor jas tajin ku'an al se'p. %eng %spa que esta haciendo Josefa. T che'p. = al se'p. %mor *al se'p. %eng %spa Josefa. A jas tajin ku'an al Se'p. %mor jas tajin ku'an al Se'p. %eng %spa que esta haciendo Josefa. T chep. = al sep. %mor *al sep. %eng %spa Josefa. *S5-26 A se'pe:, qilaa k'ule jun ixpeqe. %mor se'pe:, qilaa k'ule jun ixpeqe. %eng %spa Josefa veamos un sapo. A k'oo raqane. %mor k'oo raqane. %eng %spa tiene pies. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'oo raqan ixpeqe. %mor k'oo raqan ixpeqe. %eng %spa tiene pies el sapo. T peq. = ixpeq. %mor ixpeq. %eng %spa sapo. A m, k'oo uqul le' k'o uk'otz'ij. %mor m, k'oo uqul le' k'o uk'otz'ij. %eng %spa tiene cuello, tiene flor. A ixpeqe. %mor ixpeqe. %eng %spa sapo. C jas cheh kach'ay la muyek. %mor jas cheh kach'ay la muyek. %eng %spa porque ve el mu¤eco. A dicha' che kacha'y a muyek le cha'. %mor dicha' che kacha'y a muyek le cha'. %eng %spa muchacha porque el mu¤eco. R no. %mor no. %eng %spa no. A ka'n qalaj, jascheh ka ch'ay a muyek. %mor ka'n qalaj, jascheh ka ch'ay a muyek. %eng %spa esta enojada, porque ve el mu¤eco. A xaq pol chik. %mor xaq pol chik. %eng %spa solo esta tirado. *xk'is le nab'e uwach le cinta S-5. *S5-27 A jewari' al Ti'an, jachin ewari', jas le wari'. %mor jewari' al Ti'an, jachin ewari', jas le wari'. %eng %spa por aqui Sebastiana quien es esto, que es esto. T qab'. = uqab'. %mor *u-qab'. %eng %spa su mano. A q'ab', jewari'. %mor q'ab', jewari'. %eng %spa mano, aqui. T q'ab', lon e'. = uq'ab', upantalon e. %mor *u-q'ab', *u-pantalon e. %eng %spa su mano, pie. A raqan. %mor raqan. %eng %spa su pie. T lon upantalon e'. = lon upantalon e'. *** %mor lon *upantalon e'. %eng %spa su pantalon. A upantalone'. %mor upantalone'. %eng %spa mi pantalon. R k'oo lu wixkin, k'o lu wixkin, k'o lu wixkin. %mor /k'o: le u-wixkin, /k'o: le u-wixkin, /k'o: le u-wixkin. %eng %spa tiene su arete, tiene su arete, tiene su arete. A in k'u le wari. %mor in k'u le wari. %eng %spa y esto. T psii'. = powi'. %mor powi'. %eng %spa sombrero. A powii'. %mor powii'. %eng %spa sombrero. R ay, nu xkina. %mor ay, nu xkina. %eng %spa ay mi arete. A k'o uwi' le:. %mor k'o uwi' le:. %eng %spa tiene su pelo. R k'o le nuxikina. %mor /k'o: le nu-xikina. %eng %spa tengo mi oreja. A xawilo'. %mor xawilo'. %eng %spa lo ves. T lon. = upantalon. %mor *u-pantalon. %eng %spa lo vi. A k'o uxajab'. %mor k'o uxajab'. %eng %spa tiene caite. T jab'. = uxajab'. %mor *u-xajab'. %eng %spa caite. T jab'. = uxajab'. %mor *u-xajab'. %eng %spa caite. A k'o uxajab', kawil linaj ak'al chom. %mor k'o uxajab', kawil linaj ak'al chom. %eng %spa tiene caite, ves al ni¤o gordo. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A chomak'al, kawil le chom chom. %mor chomak'al, kawil le chom chom. %eng %spa ni¤o gordo ves al gordo, gordo. T lon e'. = upantalon e. %mor *u-pantalon e. %eng %spa su pantalon. A k'o upantalone, chin wa le ri? jachin wa. %mor k'o upantalone, chin wa le ri? jachin wa. %eng %spa tiene pantalon, quien sera esto? quien sera. A le jun ixoqe?. %mor le jun ixoqe?. %eng %spa la mujer. T jah?. = jah?. %mor jah?. %eng %spa que?. *S5-28 A k'o jun ixoq, ku'lik. %mor k'o jun ixoq, ku'lik. %eng %spa hay una mujer sentada. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o jun ixoq, ku'like. %mor k'o jun ixoq, ku'like. %eng %spa hay una mujer sentada. T qab' e'. = uq'ab' e. %mor *u-q'ab' e. %eng %spa su mano. A k'o luq'ab'e, k'o u zapate. %mor k'o luq'ab'e, k'o u zapate. %eng %spa tiene su mano, tiene zapato. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o uzapat, xawilo. %mor k'o uzapat, xawilo. %eng %spa tiene zapato, lo viste. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o uzapa't, le k'o uzapa't le jun ixu, ixoq. %mor k'o uzapa't, le k'o uzapa't le jun ixu, ixoq. %eng %spa tiene zapato la mujer. C xaqab', le ixoq. %mor xaqab', le ixoq. %eng %spa caite, la mujer. A k'o ub'atz', le' ub'atz'e. %mor k'o ub'atz', le' ub'atz'e. %eng %spa tiene hilo, su hilo. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o ub'atz'. %mor k'o ub'atz'. %eng %spa tiene hilo. T pata. = uzapat. %mor *u-zapat. %eng %spa su zapato. A nim ub'atz' k'olike, ni ub'atz' k'olik. %mor nim ub'atz' k'olike, ni ub'atz' k'olik. %eng %spa tiene hilo grande, tiene hilo grande. C jun nima b'atz', al Tian' anim le ixoq?. %mor jun nima b'atz', al Tian' anim le ixoq?. %eng %spa un hilo grande, Sebastiana, si es grande la mujer. A Tian cha'. %mor Tian cha'. %eng %spa Sebastiana dice. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A anim ixoq? a nim ixoq. %mor anim ixoq? a nim ixoq. %eng %spa si es grande la mujer? es grande la mujer. T xoq. = ixoq. %mor ixoq. %eng %spa mujer. A anim nim o witz, nim. %mor anim nim o witz, nim. %eng %spa es grande? grande o peque¤o? grande?. C nim le ixoq. %mor nim le ixoq. %eng %spa es grande la mujer. A nim ixoq, utza qila chi jun chik. %mor nim ixoq, utza qila chi jun chik. %eng %spa mujer grande, mejor veamos otro. C jas ku'an le keb' ixoq?. %mor jas ku'an le keb' ixoq?. %eng %spa que hacen las 2 mujeres. A jas tajin ku'an ixoq cha? Tian, jas. %mor jas tajin ku'an ixoq cha? Tian, jas. %eng %spa que esta haciendo la mujer? Sebastiana, que. A tajin ku'an ixoq?, tajin kawarik. %mor tajin ku'an ixoq?, tajin kawarik. %eng %spa esta haciendo mujer? durmiendo. *S5-29 T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A jas k'u, jas tajin ku'an ixoq. %mor jas k'u, jas tajin ku'an ixoq. %eng %spa y que, que esta haciendo la mujer. A tajin katixonik, utza qila chi. %mor tajin katixonik, utza qila chi. %eng %spa esta hablando, mejor veamos. A jun chik?. %mor jun chik?. %eng %spa otro?. T lon e'. = jaron e'. %mor jaron e'. %eng %spa agua. A k'o jarone, inajalih. %mor k'o jarone, inajalih. %eng %spa hay agua, la muchachita. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A inaj wich' alih le, k'o ujarone. %mor inaj wich' alih le, k'o ujarone. %eng %spa una muchachita, tiene agua. A k'o q'eb'al, k'o pu jolom. %mor k'o q'eb'al, k'o pu jolom. %eng %spa tiene tinaja, tiene en su cabeza. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o qeb'al, k'o pu jolom. %mor k'o qeb'al, k'o pu jolom. %eng %spa tiene tinaja en la cabeza. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o qeb'al le. %mor k'o qeb'al le. %eng %spa hay tinaja ve. T q'ab' ut. = uq'ab' k'ut. %mor *u-q'ab' k'u-t. %eng %spa su mano pues. A k'o uqab'e k'o, k'o ruqe xawilo. %mor k'o uqab'e k'o, k'o ruqe xawilo. %eng %spa tiene mano, esta con el, lo vistes. A k'o uwi' le:, kawila, k'o china. %mor k'o uwi' le:, kawila, k'o china. %eng %spa tiene pelo, lo ves, hay todavia. A jun chik chiri, qanampe na k'oo. %mor jun chik chiri, qanampe na k'oo. %eng %spa otro, espera hay. A chi na jun chik chiri, le qila. %mor chi na jun chik chiri, le qila. %eng %spa otro aqui, veamos. A jun chik chiri, lenaj wich' ak'al le. %mor jun chik chiri, lenaj wich' ak'al le. %eng %spa otro, el ni¤ito. A le, le, a utz? di chatzijona ku. %mor le, le, a utz? di chatzijona ku. %eng %spa te gusta? habla pues. A ruk' a chaq'al, se'p. %mor ruk' a chaq'al, se'p. %eng %spa con tu hermana Josefa. R no. %mor no. %eng %spa no. A che, xa at k'an, xa'an ne lu qab'a. %mor che, xa at k'an, xa'an ne lu qab'a. %eng %spa porque estas enojada? le hicistes la manos. A xapach' ne laqab', di, xapach' aqab'. %mor xapach' ne laqab', di, xapach' aqab'. %eng %spa mojastes la mano, te mojastes la mano. R m. %mor m. %eng %spa m. A n kach'aw taj, al Tian?. %mor n kach'aw taj, al Tian?. %eng %spa le, no hablas Sebastiana? ese. *S5-30 A chawilaa k'u le: wari'. %mor chawilaa k'u le: wari'. %eng %spa mira esto. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A chawilaa k'u le riri, le. %mor chawilaa k'u le riri, le. %eng %spa mira esto, esto. N ne ketz'an ta lo lali le'. %mor ne k-0/etz'an ta lo le ali le'. %eng %spa creo que no juega la muchacha. A wila, k'o linaj awetz'ab'al, al Ti'an. %mor wila, k'o linaj awetz'ab'al, al Ti'an. %eng %spa mira, esta tu juguete, Sebastiana. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A wila k'o linaj awetz'ab'al le. %mor wila k'o linaj awetz'ab'al le. %eng %spa mira tu juguete. T no. = no. %mor no. %eng %spa no. A le naj jale, le naj ja k'o jun che:' k'o ruk'e. %mor le naj jale, le naj ja k'o jun che:' k'o ruk'e. %eng %spa la casita ve, la casita, hay arbol con eso. A b'ay, we: xattzaqik, ay we: xattzaqik. %mor b'ay, we: xattzaqik, ay we: xattzaqik. %eng %spa si te caes, si te caes. A ka'an mix chare? ka'an mix?. %mor ka'an mix chare? ka'an mix?. %eng %spa lo cargas? lo cargas. A ka'an mix chile ware, chana k'u. %mor ka'an mix chile ware, chana k'u. %eng %spa lo cargas esto, haga pues. A le mix chare, je ka'ana le le, kayaa. %mor le mix chare, je ka'ana le le, kayaa. %eng %spa lo cargas, haga asi, lo. A chawij. %mor chawij. %eng %spa pones en la espalda. C jun kej. %mor jun kej. %eng %spa un caballo. A ka'an kej. %mor ka'an kej. %eng %spa haces caballo. C ka'an kej, ka'an b'ur. %mor ka'an kej, ka'an b'ur. %eng %spa haces caballo, haces burro. N axel k'u lalih le. %mor axel k'u le alih le. %eng %spa es tu tocaya la muchacha, salio la muchacha. A xel kub'ike. %mor xel kub'ike. %eng %spa y salio. N kuloq', ka'an ta chik nan, di, saj. %mor /kul-oq', k-0-a/b'an ta chi-k nan, di, /saj. %eng %spa sientate, ya no hagas mama venga. N xa xyojtaj chiwaa qalaj. %mor xa x-0/yoj-taj chi-i-waa qalaj. %eng %spa creo que ya se enojo. A yoj ta chik. %mor yoj ta chik. %eng %spa ya se enojo. N tiro jun alih, xyojta chik qalaj e. %mor tiro jun alih, x-0/yoj-taj chi-k qalaj e. %eng %spa es abusiva la muchacha, ya se enojo, se ve. N chatetz'ana k'ut cha', jasche xatyojtajik. %mor ch-at/etz'an-a k'u-t /cha', jasche x-at/yoj-taj-ik. %eng %spa juega pues dice, porque te enojastes. R m. %mor m. %eng %spa m. N uy, ch'ujo wa, saj Tian. %mor uy, ch'ujo wa, /saj Tian. %eng %spa esta loca, venga Sebastiana. *S5-31 T m. = m. %mor m. %eng %spa m. N sa'aj. %mor /saj. %eng %spa venga. T no. = no. %mor no. %eng %spa no. A are tajin katzijon maj al Ti'an. %mor are /tajin k-0/tzij-on maj al Ti'an. %eng %spa esta hablando Sebastiana. N a katzijonik al Ti'an. %mor a k-0/tzij-on-ik al Ti'an. %eng %spa vas hablar Sebastiana. A kotzijonik. %mor k-0/tzij-on-ik. %eng %spa habla. N eh. %mor eh. %eng %spa eh. A xa xq'itaj b'i che le tzi'j. %mor xa x-0/q'i-taj b'i che le tzi'j. %eng %spa ya se canso de hablar. N ay xq'itaj b'a b'i wa'. %mor ay x-0/q'i-taj b'a b'i wa'. %eng %spa creo que ya se canso. A xq'itajik. %mor x-0/q'i-taj-ik. %eng %spa se canso. N are laj tira wa' lal ti'an. %mor are laj tira wa' le: al ti'an. %eng %spa es muy abusiva la Sebastiana. N are: k'u le jun xyojtaj chike. %mor are: k'u le jun x-0/yoj-taj chi-k e. %eng %spa y la otra ya se enojo. A are xyojtaj chile june. %mor are x-0/yoj-taj chi-le jun e. %eng %spa ya se enojo la otra. N uy tati't esa kalk'anowike dih. %mor uy tati't esa k-at/k'anow-ik e dih. %eng %spa que es lo que te pasa muchacha. N ay esa le: xalyo, taj chuwi le. %mor ay esa le: x-at/yoj-taj chi-u-wi le. %eng %spa porque ya te enojastes. N esa le kal k'amo wile. %mor esa le k-at/k'amow wi le. %eng %spa que te pasa. N ah katuk'amb'i la pe'l cha' eh. %mor ah k-at-u/k'am b'i la pe'l /cha' eh. %eng %spa te va llevar Felipe dice. A b'ay kate' ruk' kacha'. %mor b'ay k-at/be: r-uk' k-at/cha'. %eng %spa te vas con el dice. C jah. %mor jah. %eng %spa que. N malay, katuk'am b'ik cha'. %mor malay, k-at-u/k'am b'i-k /cha'. %eng %spa te va llevar dice. N k'o leksion cha', kukoj jun leksion chawe. %mor /k'o: leksion /cha', k-0-u/koj jun leksion chi-aw-e. %eng %spa te ponen inyeccion dice, pone una inyeccion dice. N at k'u lawaqan. %mor at k'u le: aw-aqan. %eng %spa y tu estas enojada. C rajawaxik inyeccion. %mor r/ajawa-x-ik inyeccion. %eng %spa es necesario inyeccion. N eh xutzirik. %mor eh x-0/utzir-ik. %eng %spa se compuso. C a utz le inyeccion. %mor a utz le inyeccion. %eng %spa si esta bien la inyeccion. N ma katsilab'ax ta b'a che, chate tzanoq, cha. %mor ma k-at/silab'a-x ta b'a /cha', ch-at/etz'an-oq, /cha'. %eng %spa no te van a mover dice, juega dice. *S5-32 C a utz kawil le: inyecciones. %mor a utz kawil le: inyecciones. %eng %spa te gusta la inyeccion. N utz kacha' chawilaa k'u lawuj. %mor utz k-0/cha' ch-0-aw/il-aa k'u le a-wuj. %eng %spa bien diga, mira tu cuaderno. C ak'ax le: inyecciones, k'ox taj. %mor ak'ax le: inyecciones, k'ox taj. %eng %spa si duele las inyecciones, no duele. N chawixtaj, chawilaa k'u lawuj e le. %mor ch-0-aw/il-xtaj, ch-0-aw/il-aa k'u le a-wuj e le. %eng %spa miralo, mira el cuaderno. T junaj ik e' che xalyojtajik. = junaj ik e' che xalyojtajik. *** %mor junaj ik e' che x-at/yoj-taj-ik. %eng %spa una luna, porque te enojastes. A u xeyojtajik e keb' e. %mor u x-e/yoj-taj-ik e keb' e. %eng %spa se enojaron los 2. A xeyoj tajik ekeb'. %mor xeyoj tajik ekeb'. %eng %spa se enojaron los 2. N etira wa, wila k'u lawuj cha'. %mor etira wa, w/il-a k'u le a-wuj /cha'. %eng %spa muy abusivas, miren el cuaderno dice. A pa k'atan b'a wa' xixpe wih. %mor pa k'atan b'a wa' x-ix/pet wi-h. %eng %spa en el ba¤o vinieron. N pa k'atan xujpe wi ni. %mor pa k'atan x-uj/pet wi ni. %eng %spa en el ba¤o nos venimos. N pa k'atan xujpe wih. %mor pa k'atan x-uj/pet wi-h. %eng %spa en el ba¤o venimos. A ch'ajan no. %mor ch'ajan no. %eng %spa larado. N qach'aj atin loq. %mor qa/ch'aj /atin la-oq. %eng %spa nos ba¤amos. A xatin loq. %mor x-0/atin loq. %eng %spa se ba¤aron?. N xujatin la ch'il qach'ajon i. %mor x-uj/atin la ch'il qa/ch'aj-on i. %eng %spa nos ba¤amos y lavamos. N kepe: ta chilo ri' kujcha' k'u ne' rej. %mor k-e/pet ta chilo ri' k-uj/cha' k'u ne' rej. %eng %spa ya no vienen deciamos nosotros. A xuj petik, jas ne qij kawik. %mor xuj petik, jas ne qij kawik. %eng %spa venimos, que dia es hoy. A miercoles no jueves. %mor miercoles no jueves. %eng %spa miercoles, no jueves. N kawik miercoles. %mor kamik miercoles. %eng %spa hoy es miercoles. A tzijna k'ut kamik miercoles. %mor tzijna k'ut kamik miercoles. %eng %spa de veras hoy es miercoles. N kamik miercoles. %mor kamik miercoles. %eng %spa hoy es miercoles. A ah karaj xuj pe iwir piri xa ma xuj. %mor ah karaj xuj pe iwir piri xa ma xuj. %eng %spa ibamos a venir ayer pero ya no. N a karaj xixpe: iwir. %mor a k-0-r/aj x-ix/pet iwir. %eng %spa iban a venir ayer. A eh piri ma xuj pe ta chik. %mor eh piri ma xuj pe ta chik. %eng %spa pero ya no venimos. N m. chiri' b'a wa. %mor m. chiri' b'a wa. %eng %spa es por eso. A xaq alas ka'ek. %mor xaq alas ka'ek. %eng %spa se va muy. *S5-33 C jas uwach le chi'ch jas. %mor jas uwach le chi'ch jas. %eng %spa que clase es el carro. A xaq qalos ka'e le semana. %mor xaq qalos ka'e le semana. %eng %spa la semana se va rapido. N xa k'ut u kaqana' taj. %mor xa k'u-t u k-0-qa/na' ta-j. %eng %spa si pues, no sentimos. A kaqana' taj. %mor kaqana' taj. %eng %spa no lo sentimos. N kaqana' taj. %mor k-0-qa/na' ta-j. %eng %spa no lo sentimos. C jas uwach le chi'ch' le al se'p. %mor jas uwach le chi'ch' le al se'p. %eng %spa que es el carro Josefa. C jas uwach. %mor jas uwach. %eng %spa que es. N al Se'p cha' ali cha'. %mor al Se'p /cha' ali /cha'. %eng %spa Josefa dice. C jas uwach jowii xa riq ri. %mor jas uwach jowii xa riq ri. %eng %spa que es, en donde encontrastes eso. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. C jawii xa riq wi, akach'ob', no. %mor jawii xa riq wi, akach'ob', no. %eng %spa en donde lo encontrastes, lo sabes. N xa xk'anar chik e. %mor xa x-0/k'an-ar chi-k e. %eng %spa ya se enojo otra vez. R nan ch'oh. %mor nan ch'oh. %eng %spa mama, raton. N a k'o jun choh. %mor a /k'o: jun choh. %eng %spa si hay un raton. R m ch'oh. %mor m ch'oh. %eng %spa raton. N inaj wich'. %mor inaj wich'. %eng %spa peque¤o. R chili la chili. = chila, chiri. %mor chi-la chi-ri. %eng %spa alli, aqui. R li. = ri. %mor ri. %eng %spa esto. N k'o chi b'a jun ch'oh la le'. %mor /k'o: chi b'a jun ch'oh la le'. %eng %spa hay otro raton. A nk'ule naj tz'ikin. %mor nk'ule naj tz'ikin. %eng %spa y el pajarito. N le k'o pa le: jin la le, le. %mor le /k'o: pa le: jin la le, le. %eng %spa esta en la casita. A k'a k'ob'a k'o b'a'. %mor k'a k'ob'a k'o b'a'. %eng %spa y todavia esta. N k'olik, esa ramey xa karapap chik ka'ek. %mor /k'o:-l-ik, esa ramey xa k-0/rapap chi-k k-0/b'e-ik. %eng %spa esta es que ya vuela. A karapap chik. %mor karapap chik. %eng %spa ya vuela. N karapap chik k'o chi luxik'. %mor k-0/rapap chi-k /k'o: chi le u-xik'. %eng %spa ya vuela, ya tiene ala. A ah maja b'a kiqupij chiwa. %mor ah maja b'a kiqupij chiwa. %eng %spa todavia no lo han cortado. *S5-34 N eh ma qupim ta chiya' le. %mor eh ma /qupi-m ta chiya' le. %eng %spa ya no lo han cortado. N k'olik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa hay. A kanimaj chub'iwa' we. %mor kanimaj chub'iwa' we. %eng %spa ya se sale. N kanimaj chi k'ut, kamul x'ek. %mor k-0/animaj chi k'u-t, kamul x-0/b'e-ik. %eng %spa ya sale pues, 2 veces se fue. N xaa xinkowin chi chuchapik. %mor xaa x-in/kowin chi chi u/chap-ik. %eng %spa ya pude agarrarlo. A kamul. %mor kamul. %eng %spa 2 veces. N kamul x'ek, likem chixe kichopa wi. %mor kamul x-0/b'e-ik, likem chi-xe ki/chap-a wi. %eng %spa 2 veces se fue, abajo lo agarron. N tetz'ana k'ut cha ti'an. %mor at/etz'an-a k'u-t /cha' ti'an. %eng %spa juega pues Sebastiana. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. N tetz'ana k'ut cha'. %mor at/etz'an-a k'u-t /cha'. %eng %spa juega pues dice. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. C k'o jun saq. %mor k'o jun saq. %eng %spa hay un blanco. N al Se'p cha'. %mor al Se'p /cha'. %eng %spa Josefa dice. C jas uwach k'o chupam le b'olsa. %mor jas uwach k'o chupam le b'olsa. %eng %spa que hay en la bolsa. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. C jas uwach la le'. %mor jas uwach la le'. %eng %spa que es eso. R keje. %mor keje. %eng %spa caballo. C kej, jas ukolor le kej. %mor kej, jas ukolor le kej. %eng %spa caballo, de que color el caballo. C jas ukolor, jas ukolor le kej. %mor jas ukolor, jas ukolor le kej. %eng %spa de que color, de que color el caballo. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. R no inch'ob' ta in. = kinch'ob' ta in. %mor no *k-0-in/ch'ob' ta in. %eng %spa yo no lo se. C ah kach'ob' k'ut, jas ukolor le kej. %mor ah kach'ob' k'ut, jas ukolor le kej. %eng %spa lo sabes pues de que color el caballo. N ali cha'. %mor ali /cha'. %eng %spa muchacha dice. R no. %mor no. %eng %spa no. C no, jasche no', jawii kat ewi. %mor no, jasche no', jawii kat ewi. %eng %spa porque no, en donde vas. *S5-35 N laj tira la lih. %mor laj tira la lih. %eng %spa es muy abusiva la muchacha. A laj tira chi. %mor laj tira chi. %eng %spa es muy abusiva dice. N jun wi lal se'p laj k'an. %mor jun wi lal se'p laj k'an. %eng %spa la Josefa es otra es muy enojada. A k'an pa. %mor k'an pa. %eng %spa enojada verdad. N laj ka'n k'ut. %mor laj ka'n k'ut. %eng %spa es muy enojada pues. A yoj ta ji lo b'ik. %mor yoj ta ji lo b'ik. %eng %spa se enoja. N xyojtaj ilo b'ik, laj rewih le jun. %mor x-0/yoj-taj ilo b'i-k, laj rewih le jun. %eng %spa se enojo, es de por si. N tetz'ana k'ut cha. %mor at/etz'an-a k'u-t /cha'. %eng %spa juega pues dice. C kintijoh. %mor kintijoh. %eng %spa lo como. N al Ti'an katij tu' cha. %mor al Ti'an k-0-a/tij tu' /cha'. %eng %spa Sebastiana tomas teta. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. N katij e tu' cha'. %mor k-0-a/tij e tu' /cha'. %eng %spa tomas teta dice. A aki'le tu'. %mor aki'le tu'. %eng %spa es rico mamar. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A a ki' le tu' ah. %mor a ki' le tu' ah. %eng %spa es rico mamar. N karaj chi jun utem. %mor k-0-r/aj chi jun u-tem. %eng %spa ya quiere cena su silla. A panuk'ux xa jun ab'aj ri karaj kincha'. %mor panuk'ux xa jun ab'aj ri karaj kincha'. %eng %spa yo pense que queria una piedra. A jun utun cha'. %mor jun utun cha'. %eng %spa una su silla dice. N laj tira le jun alih. %mor laj tira le jun alih. %eng %spa es muy abusiva la muchacha. C jas ka'an ruk' le tem. %mor jas ka'an ruk' le tem. %eng %spa que haces con la silla. T tak. = k'o: taj. %mor /*k'o: ta-j. %eng %spa nada. N wixtaj k'u julaj akej e cha'. %mor aw/il-xtaj k'u julaj ak-ej e /cha'. %eng %spa mira tu caballito dice. C akat t'u ri' pa le kem puwi le kem. %mor akat t'u ri' pa le kem puwi le kem. %eng %spa sientas sobre el tejido, sobre el tejido. N ama xa kareqaj a. %mor ama xa k-0-r/eqa-j a. %eng %spa eso lo va a cargar. A ji kareqaj puch. %mor ji kareqaj puch. %eng %spa lo carga pues. *S5-36 N kareqaj, kareqaj k'ut. %mor k-0-r/eqa-j, k-0-r/eqa-j k'u-t. %eng %spa lo carga, lo carga pues. A aral b'awa ku'an chare. %mor aral b'awa ku'an chare. %eng %spa le hace su hijo. N ral k'ut e kub'ij. %mor r-al k'u-t e k-0-u/b'i:-j. %eng %spa si pues le dice hijo. A xa wich'e jun ral. %mor xa wich'e jun ral. %eng %spa es peque¤o su hijo. N xa wich e ral laj jun wi le jun ali le. %mor xa wich e ral laj jun wi le jun ali le. %eng %spa es peque¤o su hijo, es otro la muchacha. A jun nime ak'al. %mor jun nime ak'al. %eng %spa un ni¤o peque¤o. N pares laj tirana. %mor pares laj tirana. %eng %spa es muy abusiva. A ak'o la kon. %mor ak'o la kon. %eng %spa si esta tu tejido. N k'olik. *** %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa esta A k'olik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa esta N k'o k'ut e maja chi kinqaj chare le. %mor /k'o: k'u-t e maja chi k-0-in/qaj chi-r-e le. %eng %spa hay pues, todavia no le he prestado. A ah k'o k'ute. %mor ah k'o k'ute. %eng %spa hay pues. N k'olik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa hay. C ma xk'is taj la kem. %mor ma xk'is taj la kem. %eng %spa no se termino tu tejido. N ya xk'istajik e jun. %mor ya x-0/k'is-taj-ik e jun. %eng %spa ya se termino uno. A ya. %mor ya. %eng %spa ya. N eh k'o chi na le jun e, are chi luq'ab' maja. %mor eh /k'o: chi na le jun e, are chi le u-q'ab' maja. %eng %spa todavia hay uno, todavia no su mano. N maja chu luq'ab'. %mor maja chu le u-q'ab'. %eng %spa todavia no su mano. A tzi b'a atareya u'anik wa le jun. %mor tzi b'a atareya u'anik wa le jun. %eng %spa es tu tarea de ser el uno. C sib'ilaj akun. %mor sib'ilaj akun. %eng %spa son muchos tu tejidos. N ja. %mor ja. %eng %spa que. A tzib'a itarey u'anik wa le ju jun kinchari. %mor tzib'a itarey u'anik wa le ju jun kinchari. %eng %spa entonces es tu tarea de ser el uno. N qatareya k'ut. %mor qatareya k'ut. %eng %spa es nuestra tarea. C ma tzaq at. %mor ma tzaq at. %eng %spa no te caes. R no. %mor no. %eng %spa no. N qatarey luq'ab' lu nimal. %mor qatarey luq'ab' lu nimal. %eng %spa es nuestra tarea su mano y su otra parte. *S5-37 N chiri k'ut e kujb'ayataj ruk'. %mor chiri k'u-t e k-uj/b'ay-a-taj r-uk'. %eng %spa asi pues, nos cansamos. C jawi k'o wi le kej. %mor jawi k'o wi le kej. %eng %spa donde esta el caballo. N di cha. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. A joropa, joropa ki'an wi? joropa ki. %mor joropa, joropa ki'an wi? joropa ki. %eng %spa por cuanto lo hace? cuanto. A ki'ano juntiro?. %mor ki'ano juntiro?. %eng %spa lo hago todo?. C jawi k'o wi le kej?. %mor jawi k'o wi le kej?. %eng %spa donde esta el caballo. N ah xa quince dias xinkem e jun. %mor ah xa quince dias x-0-in/kem e jun. %eng %spa uno lo tejo en 15 dias. C k'o a kej at?. %mor k'o a kej at?. %eng %spa ud. tiene caballo. N lu nimal, xa quince dia, vienta dia lo la. %mor lu nimal, xa quince dia, vienta dia lo la. %eng %spa su parte grande, es 15, 20 tal ves. A xaq, xaq xe wi lu nimal?. %mor xaq, xaq xe wi lu nimal?. %eng %spa solo la parte grande?. N xe wi lunimal quince dia xinkemo. %mor xe wi le u-nim-al quince dia x-0-in/kem-o. %eng %spa solo la parte grande en 15 dias lo tejo. N n ka'an taj taj. %mor n k-0/b'an-taj ta-j. %eng %spa no se puede hacer. A n ka'an taj taj?. %mor n ka'an taj taj?. %eng %spa no se puede hacer. C jun coral. %mor jun coral. %eng %spa un corral. N esara mey, jun q'ij xine xeqana pa le k'atan e. %mor esara mey, jun q'ij xine x-0-e-qa/b'an-a pa le k'atan e. %eng %spa es que ahora un dia fuimos hacer en el ba¤o. C jun coral le kej. %mor jun coral le kej. %eng %spa un corral de caballos. N di cha. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. C chaya le kej chupam la coral. %mor chaya le kej chupam la coral. %eng %spa ponga el caballo en el corral. N di cha. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. R no. %mor no. %eng %spa no. C no. %mor no. %eng %spa no. N la k'ut xa k'an chub'ik e. %mor la k'u-t x-0-a/k'am chi b'i-k e. %eng %spa ya ves, ya lo llevastes. C jasche no? ronojel no? akachob'. %mor jasche no? ronojel no? akachob'. %eng %spa porque? todo no?. C jun tzij chik? no?. %mor jun tzij chik? no?. %eng %spa otra palabra? no?. *S5-38 N a kitaqem e class, Augustin?. %mor a k-0/tajin e class, Augustin?. %eng %spa estan dando la clase Agustin. A ja?. %mor ja?. %eng %spa que?. N a kitaqem e class. %mor a k-0/tajin e class. %eng %spa si estan dando la clase. A viernes kaqak'iso. %mor viernes k-0-qa/k'is-o. %eng %spa viernes lo terminamos. N a tzi kakisik e kis, o ketzukux chi na nikaj. %mor a tzi k-0/k'is-ik e kis, o k-e/tzuku-x chi na nikaj. %eng %spa si se termina, o buscan a otros. A qalaj taj, wene ketzukuj china. %mor qalaj taj, wene ketzukuj china. %eng %spa no se sabe, talves lo van a buscar. A nik'aje, e xe kix tzukunik, no?. %mor nik'aje, e xe kix tzukunik, no?. %eng %spa a otros tal ves lo buscan. N ay xek'is kan e qe uj xek'is kanoq. %mor ay x-e/k'is kan e q-e uj x-e/k'is kan-oq. %eng %spa se termino el de nosotros, se terminaron C jun kej chik?. %mor jun kej chik?. %eng %spa otro caballo?. N qawi? chirijtaq cruz ori o wene. %mor qawi? chirijtaq cruz ori o wene. %eng %spa donde? en chirij cruz talves. N chaqap ne?. %mor chaqap ne?. %eng %spa en chacap. C jun kej chik?. %mor jun kej chik?. %eng %spa otro caballo?. A ji. %mor ji. %eng %spa si. N pa Canton ya enaq. %mor pa Canton ya /b'e-inaq. %eng %spa en cantones se ha ido. A kate puwa le xekis kan eweri?. %mor kate puwa le xekis kan eweri?. %eng %spa hasta ahora se ha terminado esto. N ay, are le nab'e le qe uj, aj je. %mor ay, are le nab'e le qe uj, aj je. %eng %spa es primero el de nosotros. N taq wa chi a taq lelele, le ki. %mor taq wa chi a taq lelele, le ki. %eng %spa las de por aca, por alli. N taqen kamik e. %mor /tajin kamik e. %eng %spa estan ahora. A pareso. %mor pareso. %eng %spa por eso. N aj je taq wa, a k'i' a na. %mor aj je taq wa, a k'i' a na. %eng %spa los de por aca? todavia son muchas. A le mier xa nueve xopanik. %mor le mier xa nueve xopanik. %eng %spa en la ma¤ana solo 9 llegaron. N xa nueve. %mor xa nueve. %eng %spa solo 9. A xa k'ut. %mor xa k'ut. %eng %spa solo pues. N i, xa ri, xa ri. %mor i, xa ri, xa ri. %eng %spa solo pues. A wene kopan chine keb' oxib'. %mor wene kopan chine keb' oxib'. %eng %spa tal ves lleguen 2 o 3. *S5-39 N ja?. %mor ja?. %eng %spa que?. A wene keb', wene k'ia kopan chuweq. %mor wene keb', wene k'ia kopan chuweq. %eng %spa talves 2, talves lleguen muchos ma¤ana. N je k'ia lola?. %mor je k'ia lola?. %eng %spa talves muchos?. A k'o avec kepe quince, k'o avec kepe cinc. %mor k'o avec kepe quince, k'o avec kepe cinc. %eng %spa a veces llegan 15, a veces 5. N xa je kakano. %mor xa je k-0-k/b'an-o. %eng %spa asi hacen. C chaya la kej pa le ch'ich'. %mor chaya la kej pa le ch'ich'. %eng %spa ponga el caballo en el carro. R no. %mor no. %eng %spa no. C no. %mor no. %eng %spa no. N xa la. %mor xa la. %eng %spa solo?. A xa je ka kano. %mor xa je ka kano. %eng %spa solo asi hacen. N chakama pa le jun kej cha. %mor ch-0-a/k'am-a pa le jun kej /cha'. %eng %spa recoja el caballo dice. A k'o avec ke b'aya tajik. %mor k'o avec ke b'aya tajik. %eng %spa a veces se tardan. N esa le ramey are le, kaqana ta le tiempo. %mor esa le ramey are le, k-0-qa/na' ta le tiempo. %eng %spa es que el, no sentimos el tiempo. N ke'ek. %mor k-e/b'e-ik. %eng %spa que se va. A kaqana taj e. %mor kaqana taj e. %eng %spa no lo sentimos. N qana taj e. %mor qa/na' ta-j e. %eng %spa no lo sentimos. A k'o la ntaq keb'inik. %mor k'o la ntaq keb'inik. %eng %spa hay unos que caminan. N k'o ntaq kab'inik. %mor /k'o: ntaq k-0/b'in-ik. %eng %spa hay unos que caminan. C jas k'o chupam a wuq?. %mor jas k'o chupam a wuq?. %eng %spa que hay en tu corte. A k'olik. %mor k'olik. %eng %spa hay. N alih cha. %mor alih /cha'. %eng %spa muchacha dice. C jas k'o chupam awuq. %mor jas k'o chupam awuq. %eng %spa que hay en tu corte. N chawila le kej cha. %mor ch-0-aw/il-a le kej /cha'. %eng %spa mira el caballo dice. N chawila le kej cha. %mor alih, ch-0-aw/il-a le kej /cha'. %eng %spa muchacha mira el caballo dice. C linaj aqab'. %mor linaj aqab'. %eng %spa tu manito. A are tak'e pa taq swan lola ka'an wi. %mor are tak'e pa taq swan lola ka'an wi. %eng %spa talves en asegurar lo hacen. *S5-40 N pataq suwan o la. %mor pataq suwan o la. %eng %spa talves en pasuan. A ma mak'o tiya'a, maja ya le jetaq la. %mor ma mak'o tiya'a, maja ya le jetaq la. %eng %spa no hay todavia no. N maja kopan jela. %mor maja k-0/opan jela. %eng %spa todavia no ha llegado por alla. A maja. %mor maja. %eng %spa todavia no. N maja. %mor maja. %eng %spa todavia no. A jetaq la lola ka'an wi. %mor jetaq la lola ka'an wi. %eng %spa talves por alli lo hacen. N jetaq la chila kamaj taj wi. %mor jetaq la chila k-0/maji-taj wi. %eng %spa talves por alla se empieza. N viernes b'a la kak'is e ke le nik'aj kakab' ik' ola. %mor viernes b'a la k-0/k'is e ke le nik'aj kakab' ik' ola. %eng %spa entonces el viernes se termina el de los otros talves 2 meses. A je yamero keb' ik' ola le nik'aje. %mor je yamero keb' ik' ola le nik'aje. %eng %spa si creo que casi 2 veces. N xala. %mor xala. %eng %spa si. A yamero la qe. %mor yamero la qe. %eng %spa creo que ya case. N ay xala. %mor ay xala. %eng %spa talves. A nkin ch'ob' tane jampa le xqamajip. %mor nkin ch'ob' tane jampa le xqamajip. %eng %spa ya no recuerdo cuando empezamos. N ay sawer. %mor ay sawer. %eng %spa saber. C k'o le jun koral. %mor k'o le jun koral. %eng %spa esta el corral. A k'a maja ne lori pa was q'ij kincha in. %mor k'a maja ne lori pa was q'ij kincha in. %eng %spa creo todavia no en Semana Santa. C jawi ka'ewi le taq kej. %mor jawi ka'ewi le taq kej. %eng %spa en donde van los caballos. A maja pues. %mor maja pues. %eng %spa todavia no pues. N maja qa k'ut xaq xik'ow ne lo la wasq'ij. %mor maja qa k'u-t xaq x-0/ik'ow ne lo la wasq'ij. %eng %spa todavia no, solo paso la semana santa. A xaq ne lo. %mor xaq ne lo. %eng %spa solo. N xa xaq xik'ow a wasq'ij. %mor xa xaq x-0/ik'ow a wasq'ij. %eng %spa solo paso la semana santa. C jawi k'owi. %mor jawi k'owi. %eng %spa donde esta. A b'ien x'e lo jun vente dia kab'ixoq. %mor b'ien x'e lo jun vente dia kab'ixoq. %eng %spa talves solo 20 dias. N je. %mor je. %eng %spa si. *S5-41 A je karaq k'o, k'o jun keb' ik'o la. %mor je karaq k'o, k'o jun keb' ik'o la. %eng %spa si creo que hay unos 2 meses. A xaq xu taranej rib' ejetaq. %mor xaq xu taranej rib' ejetaq. %eng %spa solo se siguio los. C jawi ka'e wi la kej. %mor jawi ka'e wi la kej. %eng %spa donde va el caballo. A k'o vez k'o jetaq nimaqij. %mor k'o vez k'o jetaq nimaqij. %eng %spa hay veces que hay fiestas. N pares, pares inchare. %mor pares, pares inchare. %eng %spa por eso. A m. %mor m. %eng %spa m. N xa xutaranej taq rib'. %mor xa x-0-u/tarane-j taq r-ib'. %eng %spa solo se siguio. A xutaranej taq rib'. %mor xutaranej taq rib'. %eng %spa se siguio. N xa. %mor xa. %eng %spa solo. A xa kol ma kakab' ik'a. %mor xa kol ma kakab' ik'a. %eng %spa casi 2 meses. N ay xala k'a xala. %mor ay xala k'a xala. %eng %spa solo, es que. A li wech ix ka keb', xa kol ne lo. %mor li wech ix ka keb', xa kol ne lo. %eng %spa el de ud. todavia es 2. A ma keb' ik. %mor ma keb' ik. %eng %spa ya casi 2. N ay xane lo, xaya lo'. %mor ay xane lo, xaya lo'. %eng %spa creo que solo. N chixe zana k'ut cha di al Se'p. %mor ch-ix/etz'an-a k'u-t /cha' di al Se'p. %eng %spa jueguen pues dice Josefa. N xa xel b'ik e. %mor xa x-0/el b'i-k e. %eng %spa solo se salio. A xel b'ike. %mor xel b'ike. %eng %spa salio. C ke'e pila, la le are le kau. %mor ke'e pila, la le are le kau. %eng %spa se va ella, es que el tejido. N re le kam, ve la kam chi. %mor r-e le kem, r-e le kem /chi. %eng %spa es del tejido, es del tejido dice. N uwache kem. %mor uwache kem. %eng %spa su ancho. C uwach. %mor uwach. %eng %spa su ancho. A ah uwach ale. %mor ah uwach ale. %eng %spa su ancho eso. N uwache kem, uwach k'ut. %mor uwache kem, uwach k'ut. %eng %spa su ancho del tejido. N ya yam lu wache. %mor ya yam lu wache. %eng %spa ya su ancho. A tzi yom loq. %mor tzi yom loq. %eng %spa lo han dado. N yom loq, pa kumento petinaq wi la le. %mor /ya'-om la-oq, pa kumento /pet-inaq wi la le. %eng %spa lo han dado, si me del comento. *S5-42 A are kajawaxa xaq junam. %mor are kajawaxa xaq junam. %eng %spa quieren que todo sea igual. N are kajawaxik, qatzi xaq junam e. %mor are k-0/jawa-x-ik, qatzi xaq junam e. %eng %spa quieren que sea igual. N mak'a are. %mor mak'a are. %eng %spa si pues. A teri ma le yom laqe. %mor teri ma le yom laqe. %eng %spa por eso lo han dado. N ma k'ateri, di cha saj chila le. %mor ma k'ateri, di /cha' /saj chila le. %eng %spa es por eso, por ahi muchacha. N dih sik'ij achaq. %mor dih /sik'i-j a-chaq. %eng %spa llama a tu hermana. C jawi xate wi. %mor jawi xate wi. %eng %spa donde fuistes. R qana, qana la qachul. %mor qana, qa/b'an-a la qa-chul. %eng %spa ovinemos. N laj e lawalo wa. %mor laj e lawalo wa. %eng %spa son muy abusivas. T chul. = chul. %mor chul. %eng %spa orin. C le ix keb'. %mor le ix keb'. %eng %spa uds. 2. T keb'. = keb'. %mor keb'. %eng %spa 2. R keb'. %mor keb'. %eng %spa 2. N ay laj etira wa, alih, al sep. %mor ay laj etira wa, alih, al sep. %eng %spa son muy de abusivas Josefa. A mas tajin ka kowir awal. %mor mas tajin ka kowir awal. %eng %spa el ni¤o esta creciendo. A inaj juni. %mor inaj juni. %eng %spa este uno. R no. %mor no. %eng %spa no. N ja. %mor ja. %eng %spa que. A mas tajin kakowir inaj juni kawiloh. %mor mas tajin kakowir inaj juni kawiloh. %eng %spa esta creciendo esto veo. C le nu wa le june. %mor le nu wa le june. %eng %spa la comida de este uno. N le naj, le naj wiche. %mor le naj, le naj wiche. %eng %spa el peque¤o, el peque¤o. A pares. %mor pares. %eng %spa por eso. N a mas tajin kakowirik kawil at. %mor a mas /tajin k-0/kowir-ik k-0-aw/il at. %eng %spa esta creciendo lo ves. A paresa le. %mor paresa le. %eng %spa por eso. N je are ne lo ku tak'alej awa le jun. %mor je are ne lo k-0-u/tak'-ale-j awa le jun. %eng %spa creo que se va a pasar sobre esto. N ka'an taj matzaqa di, xetzana k'ut cha. %mor k-0-a/b'an ta-j m-at/tzaq-a di, x-0/etz'an-a k'u-t /cha'. %eng %spa no lo hagas, no lo botes jueguen pues. *S5-43 N ka'an ta k'u chare. %mor k-0-a/b'an ta k'u chi-r-e. %eng %spa no se lo hagas. A xa yamero katzaqik. %mor xa yamero katzaqik. %eng %spa yamero te caes. N ti'an cha. %mor ti'an /cha'. %eng %spa Sebastiana dice. A ti'an, yamer xattzaqik. %mor ti'an, yamer xattzaqik. %eng %spa Sebastiana llamero te caes. A kawa b'awa. %mor kawa b'awa. %eng %spa comera. N kawa k'ut, kawa'ik. %mor k-0/wa' k'u-t, k-0/wa'-ik. %eng %spa come pues, come. N kan chi juxil ukiyik. %mor kan chi juxil u/kiy-ik. %eng %spa ya crece algo rapido. A paresa le kaya le. %mor paresa le kaya le. %eng %spa por eso hay ve. N paresa kol e maja ta k'u la lile. %mor paresa kol e maja ta k'u la lile. %eng %spa por eso crece y eso no es asi. N xetzana k'ut di. %mor x-0/etz'an-a k'u-t di. %eng %spa jueguen pues muchacha. N chimetz'ab'ej inaj kej cha, alih. %mor ch-0-iw/etz'an-b'e-j inaj kej /cha', alih. %eng %spa jueguenlo un caballito dice. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. N ti'an, al sep. %mor ti'an, al sep. %eng %spa Sebastiana, Josefa. T ej e'. = le: kej e'. %mor *le: kej e'. %eng %spa el caballo. N jama k'u naj kej. %mor /j-0-a/k'am-a k'u naj kej. %eng %spa anda a traer a tu caballo. N jak'axtaj loq inaj kej cha. %mor /j-0-a/k'am-xtaj la-oq inaj kej /cha'. %eng %spa anda a traerlo el caballito dice. N jawi ku wi linaj kej. %mor jawi /k'o: wi le inaj kej. %eng %spa donde esta el caballito. N jak'ama loq. %mor /j-0-a/k'am-a la-oq. %eng %spa anda a traerlo. C jas uwach la le al ti'an. %mor jas uwach la le al ti'an. %eng %spa que es eso Sebastiana. C jas uwach. %mor jas uwach. %eng %spa que es. N le kej cha, lakej cha. %mor le kej /cha', le a-kej /cha'. %eng %spa el caballo dice, el caballo dice. A jas ub'i lale al ti'an. %mor jas ub'i lale al ti'an. %eng %spa como se llama eso sebastiana. N di cha inaj kej kacha, k'u le junaj kej. %mor di /cha' inaj kej k-0/cha', k'u le junaj kej. %eng %spa muchacha el caballito, esta el caballito. R ah no. %mor ah no. %eng %spa ah no. N n katel ta k'u b'i chuwach al sep ali. %mor n k-at/el ta k'u b'i chi-u-wach al sep ali. %eng %spa no salgas de Josefa. A are kak'amam b'ik e le jun. %mor are kak'amam b'ik e le jun. %eng %spa la otra es la que lleva. N are kak'amam b'ik e pikara wa. %mor are k-0/k'am-an b'i-k e pikara wa. %eng %spa es la que lleva, es picara. *S5-44 N ali al sep, b'ay lak'ut. %mor ali al sep, b'ay lak'ut. %eng %spa Josefa ya ves. N karaj tzaqik e, saj k'ut sep. %mor k-0-r/aj /tzaq-ik e, /saj k'u-t sep. %eng %spa yamero te caistes, venga pues Josefa. R no. %mor no. %eng %spa no. N di. %mor di. %eng %spa muchacha. R no. %mor no. %eng %spa no. N ay, yojtaj b'ik e. %mor ay, /yoj-taj b'i-k e. %eng %spa se enojo. A xeyojtajike. %mor xeyojtajike. %eng %spa se enojaron. N laj etira wa. %mor laj etira wa. %eng %spa son muy abusivas. A y le naj taq ab'om. %mor y le naj taq ab'om. %eng %spa los ni¤itos. N eb'enaq pa chak, eb'enaq k'ut. %mor e/b'e-inaq pa /chak, e/b'e-inaq k'u-t. %eng %spa se han ido al trabajo, se han ido pues. N ek'isinaq b'i pa taq chak e. %mor e/k'is-inaq b'i pa taq /chak e. %eng %spa se han terminado en el trabajo. A e enaqe. %mor e enaqe. %eng %spa se han ido. N eb'enaq. %mor e/b'e-inaq. %eng %spa se han ido. C pa juyub'. %mor pa juyub'. %eng %spa en la monta¤a. N e enaq pa juyub', enaq. %mor e/b'e-inaq pa juyub', /b'e-inaq. %eng %spa se han ido en la monta¤a se han ido. N xetz'ana k'u chiri cha, ma la lachaq. %mor x-e/etz'an-a k'u chiri /cha', /k'am-a la le a-chaq. %eng %spa jueguen aqui dice, traiga a tu hermana. C le a sut at. %mor le a sut at. %eng %spa tu servilleta. A saj jewa al Ti'an. %mor saj jewa al Ti'an. %eng %spa venga aca Sebastiana. N al ti'an cha b'ay b'ay la k'ut e. %mor al ti'an /cha' b'ay b'ay la k'u-t e. %eng %spa Sebastiana, vaya ya ves. N sa'aj nan, sa'aj nan chiri ri. %mor /saj nan, /saj nan chiri ri. %eng %spa venga se¤ora, venga aca se¤ora. N chiwila linaj kej cha, la k'ut e. %mor ch-0-iw/il-a le inaj kej /cha', la k'u-t e. %eng %spa miran al caballito, ya ves. N are lali le n kakub'e ta chawach. %mor are le ali le n k-0/kub'e ta chi-a-wach. %eng %spa la muchacha no se sienta delante. N kula chuwach in ali. %mor /kul-a chi-u-wach in ali. %eng %spa sientate delante de la muchacha. R nkul tu, uti. = nkul k'ut i. %mor *k-in/kul k'u-t i. %eng %spa me siento pues. *S5-45 N b'ay la k'ut e sa'aj, sa'aj. %mor b'ay la k'u-t e /saj, /saj. %eng %spa ya ves, venga, venga. N are lali wal n kakub'e ta chawach. %mor are le ali w-al n k-0/kub'e ta chi-a-wach. %eng %spa es la muchacha hija, no se siente delante. N sa'aj, sa'aj, sa'aj, n katoq' taj. %mor /saj, /saj, /saj, n k-at/oq' ta-j. %eng %spa venga, venga, venga, no llores. N k'o le naj akej e chux qajoq. %mor /k'o: le naj a-kej e /chux qaj-oq. %eng %spa tienes tu caballo, sientate. N katetz'an ruk' inaj kej cha. %mor k-at/etz'an r-uk' inaj kej /cha'. %eng %spa vas a jugar con el caballo, sientate. N maji katuk'am b'ik e. %mor maji k-at-u/k'am b'i-k e. %eng %spa sino te va a llevar. C a kate ruk' a sut, pa choch pa tiox. %mor a kate ruk' a sut, pa choch pa tiox. %eng %spa te con tu servilleta, en tu casa en la iglesia. R no, no. %mor no, no. %eng %spa no, no. N ali cha. %mor ali /cha'. %eng %spa muchacha dice. T n. = n. %mor n. %eng %spa m. N xwilo kacha. %mor x-0-iw/il-o k-0/cha'. %eng %spa lo se diga. A i k'o le naj ch'ole. %mor i k'o le naj ch'ole. %eng %spa esta el raton. N i k'o na kut e naj ch'ol e. %mor i /k'o: na ku-t e naj ch'ol e. %eng %spa hay un raton. N y le naj ch'o le maji katuk'am b'i la. %mor y le naj ch'o le maji k-at-u/k'am b'i la. %eng %spa y el raton sino te va llevar. N kamik al sep, le chiwixtaj. %mor kamik al sep, le ch-0-iw/il-xtaj. %eng %spa hay, Josefa miren. N inaj kej e chib'inisaj k'ut. %mor inaj kej e ch-0-i/b'in-isa-j k'u-t. %eng %spa el caballito, caminando pues. N kab'inik e kej, kata k'ut. %mor k-0/b'in-ik e kej, k-0-a/ta' k'u-t. %eng %spa camina el caballo, oigalo pues. N chib'inisaj, chib'inisaj al sep. %mor ch-0-i/b'in-isa-j, ch-0-i/b'in-isa-j al sep. %eng %spa caminando, caminando, Josefa. R m. %mor m. %eng %spa m. N b'inisaj inaj akej, kawilo. %mor /b'in-isa-j inaj a-kej, k-0-aw/il-o. %eng %spa caminen al caballito, lo ves. N chab'inisaj inaj kej, kalkub'e. %mor ch-0-a/b'in-isa-j inaj kej, k-at/kub'e. %eng %spa caminen al caballito, te sientas. N chiri n kate ta chik, k'ax kattzaq chik ali. %mor chiri n k-at/b'e ta chi-k, k'ax k-at/tzaq chi-k ali. %eng %spa por eso que no te ves, si te caes muchacha. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. *S5-46 R m. %mor m. %eng %spa m. N saj jewa nan. %mor /saj jewa nan. %eng %spa venga aca se¤ora. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. N le le alkub'e qal chila le. %mor le le at/kub'e qal chila le. %eng %spa sientate por alli. N chawila linaj akej, la k'ut e kawilo. %mor ch-0-aw/il-a le inaj a-kej, la k'u-t e k-0-aw/il-o. %eng %spa mira al caballo, lo ves. A chula wila linaj a kej chiri. %mor chula wila linaj a kej chiri. %eng %spa venga a ver al caballito aqui. N Ti'an cha, dih wila linaj akej cha. %mor Ti'an /cha', dih aw/il-a le inaj a-kej /cha'. %eng %spa Sebastiana, mira tu caballito. T m, le'. = m, le'. %mor m, le'. %eng %spa ese. N ma la lawuj. %mor /k'am-a la le a-wuj. %eng %spa traiga tu cuaderno. A chama la la wuj qana chiri ri. %mor chama la la wuj qana chiri ri. %eng %spa traiga tu cuaderno hagamos aqui. A chama la la wuj. %mor chama la la wuj. %eng %spa traiga tu cuaderno. N ma la le wuj e le. %mor /k'am-a la le wuj e le. %eng %spa traiga tu cuaderno. A le k'o le wuj je taq alele. %mor le k'o le wuj je taq alele. %eng %spa esta el cuaderno, por alli. A k'o chuxe le sut. %mor k'o chuxe le sut. %eng %spa sientate debajo de la servilleta. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa ah. A k'o chuxe le sute, chuxe le sut. %mor k'o chuxe le sute, chuxe le sut. %eng %spa esta debajo de la servilleta. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa ah. A k'o chuxe lu sut al Sep. %mor k'o chuxe lu sut al Sep. %eng %spa esta debajo de la servilleta Josefa. N le le le, k'o chuxe le sut e le naj wuj. %mor le le le, /k'o: chi-u-xe le sut e le naj wuj. %eng %spa ese, esta debajo de la servilleta el cuadernito. N jak'axtaj loq. %mor /j-0-a/k'am-xtaj la-oq. %eng %spa lo van a traer. A mat tzaqik nojimal kal ek. %mor mat tzaqik nojimal kal ek. %eng %spa no te caigas, anda despacio. A chama loq chama chiri qana. %mor chama loq chama chiri qana. %eng %spa traigalo, traiga aqui. A qana kej chiri chama la la kej. %mor qana kej chiri chama la la kej. %eng %spa hagamos tu cabado aqui. A qab'inisaj a kej pale b'e qanari le. %mor qab'inisaj a kej pale b'e qanari le. %eng %spa caminemos tu caballo, en el camino. N chab'inisaj k'ut. %mor ch-0-a/b'in-isa-j k'u-t. %eng %spa caminalo pues. A yaminaq, enaq. %mor yaminaq, enaq. %eng %spa se ha ido corriendo. *S5-47 N kula qajoq cha chawila qajoq inaj kej ali. %mor /kul-a qaj-oq /cha' ch-0-aw/il-a qaj-oq inaj kej ali. %eng %spa sientate miralo al caballito. R m. %mor m. %eng %spa m. N saj k'ut, saj k'ut e sa'aj chawila k'u le kej. %mor /saj k'u-t, /saj k'u-t e /saj ch-0-aw/il-a k'u le kej. %eng %spa venga pues, venga pues, venga a ver tu caballo. A chula wila k'ule keje. %mor chula wila k'ule keje. %eng %spa venga a ver a tu caballo. A le tajin kab'ine keje k'o chi junchik. %mor le tajin kab'ine keje k'o chi junchik. %eng %spa esta caminando el caballo, hay otro. N ay tzi jel le jun. %mor ay tzi jel le jun. %eng %spa esta muy bonito el uno. A y ya xqajinaq chile raqane jun. %mor y ya xqajinaq chile raqane jun. %eng %spa ya esta quebrado el pie del uno. N al ti'an cha lali la wixtaj k'ut cha. %mor al ti'an /cha' le ali ul-aw/il-xtaj k'u-t /cha'. %eng %spa Sebastiana, muchacha anda a ver. N ali are k'ax kattzaqik. %mor ali are k'ax k-at/tzaq-ik. %eng %spa ni¤a peor si te caes. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. N are k'ax kattzaqik. %mor are k'ax k-at/tzaq-ik. %eng %spa peor si te caes. N xpe le jun chikop tasa'aj. %mor x-0/pet le jun chikop ta/saj. %eng %spa viene el animal, venga. N sa'aj nan, saj k'ut di ti'an. %mor /saj nan, /saj k'u-t di ti'an. %eng %spa venga mamacita, venga pues muchachos. N k'o k'uk jun chikop katuk'am b'ik sa'aj. %mor /k'o: k'uk jun chikop k-at-u/k'am b'i-k /saj. %eng %spa hay un animal te va a llevar venga. C ku'an jun chul tik chik. %mor ku'an jun chul tik chik. %eng %spa hace un su orin. A ja. %mor ja. %eng %spa que. C ku'an jun chul chik. %mor ku'an jun chul chik. %eng %spa hace otro su orin. A ku'an jun chul chik chi. %mor ku'an jun chul chik chi. %eng %spa hace otro su orin. N je cha. %mor je /cha'. %eng %spa si dice. A keq'itaja kal xa ak'alab'. %mor keq'itaja kal xa ak'alab'. %eng %spa se conoan ni¤os. N ay xaje kib'i lan ak'alab'. %mor ay xaje ki/b'an ak'al-ab'. %eng %spa asi hacen los ni¤os. A xa ak'alab'. %mor xa ak'alab'. %eng %spa son ni¤os. A xa ak'alab'. %mor xa ak'alab'. %eng %spa son ni¤os. N sa'aj. %mor /saj. %eng %spa venga. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. C jas k'o pa chi, jas k'o pa'achi. %mor jas k'o pa chi, jas k'o pa'achi. %eng %spa que tienes en la boca, que tienes en la boca. *S5-48 A inaj muye'k. %mor inaj muye'k. %eng %spa el mu¤eco. T me'k. = muye'k. %mor muye'k. %eng %spa mu¤eco. A muyek. %mor muyek. %eng %spa mu¤eco. N le inaj amuyek cha. %mor le inaj a-muyek /cha'. %eng %spa el mu¤eco dice. A maja qas ko kab'in are. %mor maja qas ko kab'in are. %eng %spa todavia no camina bien. N maja k'ut, kate ne sumajij mas wa le b'inemi. %mor maja k'ut, kate ne x-0-u/maji-j mas wa le /b'in-em i. %eng %spa todavia no, hasta ahora empezo mas caminar. A kate. %mor kate. %eng %spa empieza. N kate k'ut, ama xa, ama xa m xe taq. %mor kate k'ut, ama xa, ama xa m xe taq. %eng %spa si pues, creo que antes. N ne lo awasq'ij xumajij e b'inem. %mor ne lo awasq'ij x-0-u/maji-j e /b'in-em. %eng %spa de la semana santa empezo a caminar. N matam b'inik. %mor matam /b'in-ik. %eng %spa tardo en caminar. A maja b'awa chiri wa le ketzaqi lo b'ik. %mor maja b'awa chiri wa le ketzaqi lo b'ik. %eng %spa entonces todavia no, por eso se cae. N chiri ku la le ketzaq i lob'ik. %mor chiri ku la le k-e/tzaq i la b'i-k. %eng %spa por eso se cae. A chiri la, chana, qana oxib' la kej. %mor chiri la, chana, qana oxib' la kej. %eng %spa si pues, hagamos tres tu caballo. A le, k'o jun nima keje. %mor le, k'o jun nima keje. %eng %spa ese, hay un caballo grande. N le kej chi. %mor le kej /chi. %eng %spa el caballo dice. A le, k'o linaj nima keje, tare:n. %mor le, k'o linaj nima keje, tare:n. %eng %spa hay un caballo grande, le sigue. A chib'inaj ral chirije, xawilo? le. %mor chib'inaj ral chirije, xawilo? le. %eng %spa caminando, detras lo ves. A le kab'ine jun nime nim, le. %mor le kab'ine jun nime nim, le. %eng %spa camina el grande, grande. A karaj taj katak'e ike. %mor karaj taj katak'e ike. %eng %spa no quiere seguir. N wila k'ut e kej e cha. %mor aw/il-a k'u-t e kej e /cha'. %eng %spa mira el caballo dice. A le, k'o jun keje. %mor le, k'o jun keje. %eng %spa hay un caballo. N di cha. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. A tzaq kan inaj, inaj wich'e keje. %mor tzaq kan inaj, inaj wich'e keje. %eng %spa se cayo el, el caballito. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A tzaq kan inaj wich' keje, xutakalej. %mor tzaq kan inaj wich' keje, xutakalej. %eng %spa se cayo el caballito, lo pisoteo. *S5-49 A kan ejun saqmo'l cha, iy. %mor kan ejun saqmo'l cha, iy. %eng %spa es amarillo el huevo. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A xpaqin le jun saqmo'l pa raqane:. %mor xpaqin le jun saqmo'l pa raqane:. %eng %spa se rompio el huevo debajo de su pie. N chawila qajoq cha, Tian. %mor ch-0-aw/il-a qaj-oq /cha', Tian. %eng %spa miralo Sebastiana. T m, noh. = m, noh. %mor m, noh. %eng %spa m, no. R ay le ya, le nukotz'ij a. %mor ay le ya, le nu-kotz'ij a. %eng %spa ay, la mi flor ay. R kilet k'u xuya le jun cirwela. %mor kilet k'u x-0-u/ya' le jun cirwela. %eng %spa cleto dio una ciruela. A le, le. %mor le, le. %eng %spa ese. N Tian cha, chawila le kej cha. %mor Tian /cha', ch-0-aw/il-a le kej /cha'. %eng %spa Sebastiana dice, mira el caballo. A le. %mor le. %eng %spa ese. N ku le ruk' cha. %mor ku le r-uk' /cha'. %eng %spa y con el dice. A ay, x'e ku utukel le. %mor ay, x'e ku utukel le. %eng %spa se fue solo. N di cha. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. A chawila k'ute. %mor chawila k'ute. %eng %spa miralo pues. N Tian cha. %mor Tian /cha'. %eng %spa Sebastiana. A Tiane. %mor Tiane. %eng %spa Sebastiana. R kol kaya taj un, jun la lele. %mor kol k-0-a/ya' ta-j un, jun la lele. %eng %spa es que no me das, una. N wixtaj cha al Tian. %mor aw/il-xtaj /cha' al Tian. %eng %spa miralo dice Sebastiana. R taq le la ti la li. %mor taq le la ti la li. %eng %spa la de Sebastiana. N alih. %mor alih. %eng %spa muchacha. R la ti, la ti, la tij la ti. %mor la ti, la ti, la tij la ti. %eng %spa tu carne, tu carne, la carne. N xa xel b'ik e. %mor xa x-0/el b'i-k e. %eng %spa se salio. N jas ku la hora chik Augustin?. %mor jas ku la hora chi-k Augustin?. %eng %spa que hora es Agustin?. A las tres. %mor las tres. %eng %spa son a las tres. *S5-50 N las tres chik?. %mor las tres chik?. %eng %spa ya son a las 3. C tres ruk' quinze. %mor tres ruk' quinze. %eng %spa 3 con 15. A ah las tres ruk', ya xujal a las tres. %mor ah las tres ruk', ya xujal a las tres. %eng %spa 3 con, ya paso de las 3. A cha. %mor cha. %eng %spa dice. N amalaq Dios. %mor amalaq Dios. %eng %spa vaya Dios. A ya xe wa le q'ij. %mor ya xe wa le q'ij. %eng %spa ya se fue la tarde. N ay, kaqana taj, ke'e ri tiempo. %mor ay, k-0-qa/na' ta-j, k-e/b'e ri tiempo. %eng %spa no sentimos, se va el tiempo. A je, jun rato ke'ek, ka'anta k'ut. %mor je, jun rato ke'ek, ka'anta k'ut. %eng %spa si, un rato se va, no lo hagas. A ka'an ta k'ut, i we xattzaqik. %mor ka'an ta k'ut, i we xattzaqik. %eng %spa no lo hagas si te caes. R ay, ney. %mor ay, ney. %eng %spa ....... N chatetz'anok, kachay ta, Augustin cha. %mor ch-at/etz'an-oq, k-0-a/ch'ay ta, Augustin /cha'. %eng %spa juega no mira Agustin. N kayajanik, chawila qaj ikej cha. %mor k-0/yaj-an-ik, ch-0-aw/il-a qaj i-kej /cha'. %eng %spa rega¤a, miren su caballo dice. N chaltzijona kal ruk' e kej e. %mor ch-at/tzij-on-a kal r-uk' e kej e. %eng %spa habla con el caballo. N awe k'ut inaj kej e, jawixtaj alih. %mor aw-e k'u-t inaj kej e, /j-0-aw/il-xtaj alih. %eng %spa es tuyo el caballo dice anda a verlo. N jawixtaj inaj kej, wixtaj inaj kej. %mor /j-0-aw/il-xtaj inaj kej, aw/il-xtaj inaj kej. %eng %spa anda a ver el caballo, anda a ver el caballito. R m. %mor m. %eng %spa m. N alih, wixtaj kut inaj kej. %mor alih, aw/il-xtaj ku-t inaj kej. %eng %spa muchacha, anda a ver el caballito. A chawetz'ab'ej k'u linaj kej, ne utz. %mor chawetz'ab'ej k'u linaj kej, ne utz. %eng %spa juega al caballito, mejor. A katetz'an ruk'. %mor katetz'an ruk'. %eng %spa juegan con el. N al sep cha. %mor al sep /cha'. %eng %spa Josefa dice. R no. %mor no. %eng %spa no. N chawila ku lakej e. %mor ch-0-aw/il-a ku le a-kej-e. %eng %spa mira al caballo. R no. %mor no. %eng %spa no. N alih. %mor alih. %eng %spa muchacha. R m. %mor m. %eng %spa m. A o are utz etew chuwa ja. %mor o are utz etew chuwa ja. %eng %spa es mejor, es frio afuera. *S5-51 N m alaj tew k'ut. %mor m alaj tew k'ut. %eng %spa hace frio pues. A tewi chuwa ja. %mor tewi chuwa ja. %eng %spa frio afuera. C atew, al Sep. %mor atew, al Sep. %eng %spa hace frio, Josefa. R m. %mor m. %eng %spa m. C atew. %mor atew. %eng %spa hace frio. N tew kacha. %mor tew k-0/cha'. %eng %spa frio diga. A n kina ta le tew ak'alab'. %mor n kina ta le tew ak'alab'. %eng %spa no sienten el frio los ni¤os. N kina le tew ak'alab'. %mor k-0-i/na' le tew ak'al-ab'. %eng %spa no sienten el frio los ni¤os. A kina te lare. %mor kina te lare. %eng %spa no sienten ellos. N kikina ti'a. %mor k-0-ki/na' ti'a. %eng %spa no sienten. N kina taj, sepeloq, chama lal Tian. %mor k-0-i/na' ta-j, /sep-el-oq, ch-0-a/k'am-a le al Tian. %eng %spa no sienten, sientate Sebastiana. N tewpe wuq, di kama lal Tian. %mor at/pet w-uk', di /k'am-a le al Tian. %eng %spa anda conmigo, anda a traer a Sebastiana. A n k'u lal Tian. %mor n k'u lal Tian. %eng %spa y la Sebastiana. N n k'u lal Tian cha. %mor n k'u le al Tian /cha'. %eng %spa y Sebastiana dice. N jak'axtaj lal Tian. %mor /j-0-a/k'am-xtaj lal Tian. %eng %spa anda a traerlo Sebastiana. N jawi x'e wi, jakaxtaj. %mor jawi x-0/b'e wi, /j-0-a/k'am-xtaj. %eng %spa donde se fue? traerlo. A saj k'ut al Tian. %mor saj k'ut al Tian. %eng %spa venga pues Sebastiana. N sab'er jawi x'e chiri. %mor sab'er jawi x-0/b'e chiri. %eng %spa saber donde se fue. A chuwa taq jari k'o uloq. %mor chuwa taq jari k'o uloq. %eng %spa en el patio estara. N chuwa taq ja b'a ri nan. %mor chuwa taq ja b'a ri nan. %eng %spa en el patio. A chuwa taq ja ri. %mor chuwa taq ja ri. %eng %spa en el patio. N chuwa taq ja ri. %mor chuwa taq ja ri. %eng %spa en el patio. C yamero xk'isik. %mor yamero xk'isik. %eng %spa yamero se termina. *S5-52 A yamero kik'isik, yamero. %mor yamero kik'isik, yamero. %eng %spa yamero se termina, yamero. A ya xk'isa. %mor ya xk'isa. %eng %spa ya se termino. N saj k'ut cha. %mor /saj k'u-t /cha'. %eng %spa venga pues dice. A k'an are qu misma. %mor k'an are qu misma. %eng %spa y ella tambien esta enojada. T no, no. = no, no. %mor no, no. %eng %spa no, no. R nan, pe le'. %mor nan, pe le'. %eng %spa mama, mira. N jun. %mor jun. %eng %spa un. U kaq. %mor kaq. %eng %spa gallina. N ch'aw k'ut cha, ch'aw k'ut chila le cha. %mor /ch'aw k'u-t /cha', /ch'aw k'u-t chila le /cha'. %eng %spa habla pues dice, habla alli dice. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. N jawi x'e wi linaj kej e. %mor jawi x-0/b'e wi le inaj kej e. %eng %spa donde se fue el caballito. A chawila le juni k'o ujorome. %mor chawila le juni k'o ujorome. %eng %spa mira esto tiene agua. A xawiloh? jun achi k'oo jaron. %mor xawiloh? jun achi k'oo jaron. %eng %spa lo ves? un hombre tiene agua. A jun k'oo jaron. %mor jun k'oo jaron. %eng %spa uno tiene agua. N impe jun ale, al Sep. %mor impe jun ale, al Sep. %eng %spa mira en Josefa. C ixpeq. %mor ixpeq. %eng %spa sapo. N jawixtaj ixpeq e. %mor /j-0-aw/il-xtaj ixpeq e. %eng %spa anda a ver al sapo. A con todo jun ak'al, inaj wich' ak'ale. %mor con todo jun ak'al, inaj wich' ak'ale. %eng %spa con un ni¤o, el ni¤ito. R m. %mor m. %eng %spa m. A jas kule wari. %mor jas kule wari. %eng %spa y que es esto. T n kru'iy. = n kru'iy. %mor n kru'iy. %eng %spa ....... A m, raqan, xajab'. %mor m, raqan, xajab'. %eng %spa su pie, caite. T nik. = nik'. %mor nik'. %eng %spa saber. *xk'is le cinta S-5.