T(altiyaan) S(Sep) N(an) C(liff) K(father) A(ugustin) U(brother) R(sister) * Altiyaan 1 *Age 2;1.7 *No of utterances: 157 *MLU: 1.31 *S1-1 N ah jatawixtaj k'u le jun awetz'ab'ale nan. %mor ah /j-at-aw/il-xtaj k'u le jun aw/etz'an-b'al e nan. %eng %spa anda a ver a tu juguete. N maji kerila lal tian cha. %mor maji k-0-e-r/il-a le al tian /cha'. %eng %spa sino lo va a ver Sebastiana dice. N le al tian kerila cha. %mor le al tian k-0-e-r/il-a /cha'. %eng %spa Sebastiana va a ver dice. A chawila linaj awetz'ab'al. %mor ch-0-aw/il-a le inaj aw/etz'an-b'al. %eng %spa mira tu juguete. N jawixtaj linaj awetz'ab'al cha. %mor /j-0-aw/il-xtaj le inaj aw/etz'an-b'al /cha'. %eng %spa anda a ver tu juguete. S leh. = leh. %mor leh. %eng %spa ese. A je k'u lale, chawetz'ab'ej. %mor je k'u lale, ch-0-aw/etz'an-b'e-j. %eng %spa asi, juega con el. N cha'ana cha, je ke'ana le chare cha. %mor ch-0-a/b'an-a /cha', je k-0-e-a/b'an-a le chi-r-e /cha'. %eng %spa hagalo asi le haces. N pele. %mor pele. %eng %spa mira. N ay chux, b'onita le, nan. %mor ay chux, b'onita le, nan. %eng %spa ay bonito, bonito mamita. N tetz'anok nan, tetz'anok. %mor at/etz'an-oq nan, at/etz'an-oq. %eng %spa juega mamacita, juega. C jas uwach la le'?. %mor jas uwach la le'?. %eng %spa que es eso. N jas uwach chana. %mor jas u-wach ch-0-a/b'an-a. %eng %spa que es. N jas uwach linaj ririri jas uwach?. %mor jas uwach linaj ririri jas uwach?. %eng %spa que es esto, que es. N maja kuch'owa la. %mor maja k-0-u/ch'ob' wa la. %eng %spa todavia no sabes, muchacho. A matu kuch'ob'oh. %mor matu k-0-u/ch'ob'-oh. %eng %spa sera que no sabe. N are kuch'owa le jun i. %mor are k-0-u/ch'ob' wa le jun i. %eng %spa este si sabe. A wene k'o modo katzijon linaj wene. %mor wene /k'o: modo k-0/tzij-on le inaj wene. %eng %spa tal ves puede hablar este. N maja', maja' mas. %mor maja', maja' mas. %eng %spa todavia no, todavia no puede mucho. A maja mas. %mor maja mas. %eng %spa todavia no. N maja'. %mor maja'. %eng %spa todavia no. K linaj keje cha, jatalwixtaj linaj keje cha. %mor le inaj kej e /cha', /j-at-aw/il-xtaj le inaj kej e /cha'. %eng %spa este cab'allito, anda a ver el cab'allito. K le' linaj kej jawixtaj. %mor le' le inaj kej /j-0-aw/il-xtaj. %eng %spa el cab'allito anda a ver. K linaj kej kalcha'. %mor le inaj kej k-at/cha'. %eng %spa el cab'allito diga. K cho, linaj kej kalcha. %mor cho, le inaj kej k-at/cha'. %eng %spa el cab'allito diga. K jawixtaj linaj keje. %mor /j-0-aw/il-xtaj le inaj kej e. %eng %spa anda a ver el cab'allito. *S1-2 A cho ma' ri', ri naj keje'. %mor cho ma' ri', ri naj keje'. %eng %spa tenga el caballito. A chawetz'ab'ej 'el kab'in linaj kej. %mor ch-0-aw/etz'an-b'e-j 'el k-0/b'in le inaj kej. %eng %spa juega con el, el cab'allito camina. N linaj kej chi. %mor le inaj kej /chi. %eng %spa el cab'allito dice. A chatetz'ana ruk'. %mor ch-at/etz'an-a r-uk'. %eng %spa juega con el. N kej katcha chare. %mor kej k-at/cha' chi-r-e. %eng %spa caballo digale. N dih chak'axta loq e' dih di. %mor dih ch-0-a/k'am-xta la-oq e' dih di. %eng %spa muchacha, traigalo, muchacho. N chak'axta loq inaj kej. %mor ch-0-a/k'am-xta la-oq inaj kej. %eng %spa traigalo caballo. N inaj kej kacha'. %mor inaj kej k-0/cha'. %eng %spa el caballito diga. C jas ab'i at?. %mor jas ab'i at?. %eng %spa como te llamas. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha dice. A chiya jun nu. %mor ch-0-i/ya' jun nu. %eng %spa dame un mi. N da chawesaj linaj kej nan. %mor da ch-0-aw/esa-j le inaj kej nan. %eng %spa muchacho quita el caballito mama. N linaj kej jatawixtaj linaj kej. %mor linaj kej /j-at-aw/il-xtaj le inaj kej. %eng %spa el caballito, anda a ver el caballito. N le ay chux le', jatawixtaj linaj kej waral. %mor le ay chux le', /j-at-aw/il-xtaj le inaj kej waral. %eng %spa que bonito anda a ver el caballito aqui. N linaj kej kacha nan. %mor le inaj kej k-0/cha' nan. %eng %spa el cab'allito diga mamacita. N la k'ut e. %mor la k'ut e. %eng %spa ya viste. R le' le'. = le' le'. %mor le' le'. %eng %spa ese. N linaj ekej kacha, je kula. %mor le inaj e kej k-0/cha', je kula. %eng %spa el caballito diga, asi es. N che kuk' k'o, kach'awik. %mor che kuk' k'o, k-0/ch'aw-ik. %eng %spa habla recio. N katzapix la le le, ka'an taj. %mor k-0/tzapi-x la le le, k-0-a/b'an ta-j. %eng %spa cierran eso, no lo hagas. C a utz kawilo?. %mor a utz kawilo?. %eng %spa te gusta. N di cha', a utz kawilo cha. %mor di /cha', a utz k-0-aw/il-o /cha'. %eng %spa muchacha te gusta dice. N e, tane kach'aw jun ak'al. %mor e, tane k-0/ch'aw jun ak'al. %eng %spa si no habla esta niña. A nojimal na la, nojimal na. %mor nojimal na la, nojimal na. %eng %spa poco a poco, poco a poco. C nojimal. %mor nojimal. %eng %spa poco a poco. A nojimal na. %mor nojimal na. %eng %spa poco a poco. *S1-3 N aj tiro wa lalih. %mor aj tiro wa le alih. %eng %spa es muy de altira la muchacha. A a wtz kawil linaj awetz'ab'al. %mor a utz k-0-aw/il le inaj aw/etz'an-b'al. %eng %spa te gusta tu juguete. A a utz. %mor a utz. %eng %spa te gusta. N di cha. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha dice. A ti'an. %mor ti'an. %eng %spa Sebastiana. N utz kalcha?. %mor utz k-at/cha'?. %eng %spa bien diga?. N in inaj chiich'. %mor in inaj chiich'. %eng %spa es mio el carrito. A jampa chilinaj junah. %mor jampa chilinaj junah. %eng %spa cuantos años tiene. N ay, k'ate e keb' xe kanoq. %mor ay, k'ate e keb' x-0/b'e kan-oq. %eng %spa acabo de cumplir los dos años. A kate ri keb'?. %mor kate ri keb'?. %eng %spa hasta ahora 2. N xel le keb'. %mor x-0/el le keb'. %eng %spa cumplio dos. N chiri awa maja le mas kincha' in. %mor chiri awa maja le mas k-in/cha' in. %eng %spa tal ves por eso no tiene. N k'ate' le keb' xel kanoq. %mor k'ate' le keb' x-0/el kan-oq. %eng %spa acaba de cumplir 2 mas digo yo. A xa jun ik' o keb' i'?. %mor xa jun ik' o keb' i'?. %eng %spa solo un mes o 2 meses?. N k'ate le jun ik' awala'. %mor k'ate le jun ik' awala'. %eng %spa hace un mes, muchacho. N te lowa, te lowa. %mor te lowa, te lowa. %eng %spa hace un mes hace. N ch'awok cha nan, ch'awok cha. %mor /ch'aw-oq /cha' nan, /ch'aw-oq /cha'. %eng %spa habla mamacita, habla. C jas uwach le le?. %mor jas uwach le le?. %eng %spa que es eso?. A kachob' uwach lina awetz'ab'al le?. %mor k-0-a/ch'ob' u-wach le ina aw/etz'an-b'al le?. %eng %spa conoces este tu juguete ve. A kach'ob' uwach?. %mor k-0-a/ch'ob' u-wach?. %eng %spa lo conoces. R inaj kej ne'. = inaj kej ne'. %mor inaj kej ne'. %eng %spa no es caballito. N kej ne' chi'. %mor kej ne' /chi'. %eng %spa es caballo dice. A kej ne'. %mor kej ne'. %eng %spa caballo. N are kuchob' e jun. %mor are k-0-u/ch'ob' e jun. %eng %spa el otro es el que sabe. C kachob', kachob' k'ut. %mor kachob', kachob' k'ut. %eng %spa conoces, conoces pues. N kej ne' chi'. %mor kej ne' /chi'. %eng %spa es caballo dice. *S1-4 N kej kacha'. %mor kej k-0/cha'. %eng %spa es caballo diga. N chatsepeloq. %mor ch-at/sep-el-oq. %eng %spa sientate. N jas uwach le ka'an b'o le?. *** %mor jas u-wach le k-0-a/b'an b'a le?. %eng %spa que es lo que haces?. N chatsepeloq. %mor ch-at/sep-el-oq. %eng %spa sientate. A kej ne'. %mor kej ne'. %eng %spa es caballo. N inaj kej ne' chi'. %mor inaj kej ne' /chi'. %eng %spa es un caballito diga. N inaj kej nan. %mor inaj kej nan. %eng %spa es un caballito mamacita. N chab'inisaj cha'. %mor ch-0-a/b'in-isa-j /cha'. %eng %spa caminemos. A chab'inisaj linaj akej. %mor ch-0-a/b'in-isa-j le inaj a-kej. %eng %spa camina tu caballito. N utz, katchararej. %mor utz, k-at/charare-j. %eng %spa esta bien halas. A chachararej. %mor ch-0-a/charare-j. %eng %spa halalo. N ali. %mor ali. %eng %spa muchacha. R al tal k'o inaj re. = al tal k'o inaj re. %mor al tal k'o inaj re. %eng %spa Magdalena tiene una red. N al tal cha'. %mor al tal /cha'. %eng %spa Magdalena dice. R taken ri karetzab'ej ri'. = taken ri karetzab'ej ri'. %mor taken ri karetzab'ej ri'. %eng %spa lo esta jugando ahora. N tetz'anok. %mor at/etz'an-oq. %eng %spa juega. A chatetz'anok. %mor ch-at/etz'an-oq. %eng %spa juega. N k'o le re al ta'l, cha'. %mor /k'o: le r-e al ta'l, /cha'. %eng %spa tiene el de Magdalena. N k'o re al Ta'l. %mor /k'o: r-e al Ta'l. %eng %spa tiene Magdalena. R ti'an, kab'inisaj cha. = ti'an, kab'inisaj cha. %mor ti'an, kab'inisaj cha. %eng %spa Sebastian caminalo dice. S m. = m. %mor m. %eng %spa N cheb'inisaj cha' ix keb' cha. %mor ch-0-e-a/b'in-isa-j /cha' ix keb' /cha'. %eng %spa caminalo, las 2 dice. S m. = m. %mor m. %eng %spa N chab'inisaj cha'. %mor ch-0-a/b'in-isa-j /cha'. %eng %spa caminalo dice. A chab'inisaj k'ut, chawetz'ab'ej. %mor ch-0-a/b'in-isa-j k'u-t, ch-0-aw/etz'an-b'e-j. %eng %spa caminalo pues, juegalo. A chiri taq'e, chawetz'ab'ej. %mor chiri taq'e, ch-0-aw/etz'an-b'e-j. %eng %spa por aca juegalo. *S1-5 K chawetzab'ej je', chawetzab'ej je'. %mor ch-0-aw/etz'an-b'e-j je', ch-0-aw/etz'an-b'e-j je'. %eng %spa juegalo, juegalo. K kawilo le', kawilo. %mor k-0-aw/il-o le', k-0-aw/il-o. %eng %spa ya viste ve, ya viste. K chawetz'ab'ej k'ut maja wetz'ab'al cha. %mor ch-0-aw/etz'an-b'e-j k'u-t maja aw/etz'an-b'al /cha'. %eng %spa juega pues tu juguete dice. K e awixtaj kix'ek. %mor e aw/il-xtaj k-ix/b'e-ik. %eng %spa ese, anda a ver se fue. S m. = m. %mor m. %eng %spa R kink'am b'i'ik. = kink'am b'i'ik. %mor kink'am b'i'ik. %eng %spa lo llevo. N kuk'am b'ik cha', kuk'am b'ik cha. %mor k-0-u/k'am b'i-k /cha', k-0-u/k'am b'i-k /cha'. %eng %spa lo va a llevar dice, lo va a llevar dice. S m. = m. %mor m. %eng %spa N lel. %mor lel. %eng %spa ese. N chatch'aw k'u ruk' al sef i. %mor ch-at/ch'aw k'u r-uk' al sef i. %eng %spa habla con Sep. N chatch'aw k'ut le'. %mor ch-at/ch'aw k'u-t le'. %eng %spa habla pues. N tetz'ana b'a le chama b'ik e. %mor at/etz'an-a b'a le ch-0-a/k'am-a b'i-k e. %eng %spa juegale pues, llevatelo. A chixetz'anoq ix keb'. %mor ch-ix/etz'an-oq ix keb'. %eng %spa jueguen los 2. N chixetz'an ix keb' cha'. %mor ch-ix/etz'an ix keb' /cha'. %eng %spa jueguen los dos. N te' kuk'an b'i lali chawach 'e. %mor te' k-0-u/k'am b'i le ali chi-a-wach 'e. %eng %spa se lo lleva la muchacha ante ud. N re vawa lal Sepi we ma kawaj. *** %mor re b'awa le al Sep i we ma k-0-aw/aj. %eng %spa es de Sepi sino quieres. S m. = m. %mor m. %eng %spa N chama b'a b'ik. %mor ch-0-a/k'am-a b'a b'i-k. %eng %spa llevatelo. A chixetz'ana chiri ri, chixetz'anoq ix keb'. %mor ch-ix/etz'an-a chiri ri, ch-ix/etz'an-oq ix keb'. %eng %spa jueguen aqui jueguen los 2. A ch'il lal. %mor ch'il lal. %eng %spa con la. N ix keb' cha, ix keb' cha. %mor ix keb' /cha', ix keb' /cha'. %eng %spa las 2 dice, las 2 dice. N choka chare', dih. %mor cha'-oq-a chi-r-e, dih. %eng %spa digale muchacha. S ah. = ah. %mor ah. %eng %spa N chixetz'anoq cha nan chixetz'anoq cha. %mor ch-ix/etz'an-oq /cha' nan ch-ix/etz'an-oq /cha'. %eng %spa jueguen mamacita, jueguen. N alii. %mor alii. %eng %spa muchacha. S m. = m. %mor m. %eng %spa *S1-6 N ay no, raraj taj. *** %mor ay no, k-0-r/aj ta-j. %eng %spa no quiere. C aka ch'ob' le tz'i. %mor aka ch'ob' le tz'i. %eng %spa conoces el perro. C ch'ob' uwach le tz'i. %mor ch'ob' uwach le tz'i. %eng %spa conoces el perro. N ali cha', le tz'i katcha. %mor ali /cha', le tz'i k-at/cha'. %eng %spa muchacha el perro diga. N inaj tz'i le kacha. %mor inaj tz'i le k-0/cha'. %eng %spa el perrito diga. C jasuwach lele. %mor jasuwach lele. %eng %spa que es eso. A a kach'ob' uwach lachopom. %mor a k-0-a/ch'ob' u-wach le a/chap-om. %eng %spa conoces lo que tienes agarrado. N ay diyos. %mor ay diyos. %eng %spa ay dios. K ali cha', inaj kej kacha'. %mor ali /cha', inaj kej k-0/cha'. %eng %spa muchacha, es un cab'allito diga. K inaj kej kacha. %mor inaj kej k-0/cha'. %eng %spa es un cab'allito diga. K tetz'ana k'ut e ketz'an inaj kej cha'. %mor at/etz'an-a k'u-t e k-0/etz'an inaj kej /cha'. %eng %spa juega pues, juega el caballito dice. A chixetz'anoq ix keb' e. %mor ch-ix/etz'an-oq ix keb' e. %eng %spa jueguen los 2. N li cha'. %mor li /cha'. %eng %spa muchacha dice. A chixetzana chila le. %mor ch-ix/etz'an-a chila le. %eng %spa jueguen por alla. N chixetz'ona ruk' al Se'p cha'. %mor ch-ix/etz'an-a r-uk' al Se'p /cha'. %eng %spa juegen con Sep dice. S ay inaj poy. = ay inaj poy. %mor ay inaj poy. %eng %spa ay, el muñequito. C k'o u llanta le kej. %mor k'o u llanta le kej. %eng %spa el caballo tiene llantas. C k'o u llanta. %mor k'o u llanta. %eng %spa tiene llanta. N jat kut cha'. %mor /jat ku-t /cha'. %eng %spa anda pues dice. T ja. = ja. %mor ja. %eng %spa que. N inaj kej kacha'. %mor inaj kej k-0/cha'. %eng %spa el caballito diga. N inaj kej e nan jawixtaj tetzanok cha. %mor inaj kej e nan /j-0-aw/il-xtaj at/etz'an-oq /cha'. %eng %spa el caballito mamacita, anda a ver, juega dice. A chatetz'anha chiri ri. %mor ch-at/etz'an-a chiri ri. %eng %spa juega aqui. N chatetz'ona chiri ri. %mor ch-at/etz'an-a chiri ri. %eng %spa juega aqui. N chatetz'ona ruk' al Se'p e'. %mor ch-at/etz'an-a r-uk' al Se'p e'. %eng %spa juega con Sep. T no'. = no'. %mor no'. %eng %spa no. N xak kutzukuj ne wo jas ku'ano. %mor xak k-0-u/tzuku-j ne wo jas k-0-u/b'an-o. %eng %spa esta buscando en que entretenerse. *S1-7 C jas uwach lele. %mor jas uwach lele. %eng %spa que es eso. N di chah', al Sep di. %mor di /cha', al Sep di. %eng %spa muchacha, Sep muchacha. N jas uwach lae na. %mor jas uwach lae na. %eng %spa que es eso dice. P anoh. %mor anoh. %eng %spa a no. N sak inaj kacha. %mor sak inaj k-0/cha'. %eng %spa es pino diga. P sak chaj. %mor sak chaj. %eng %spa pino. C sak chaj. %mor sak chaj. %eng %spa pino. N chal chi'. %mor chal /chi'. %eng %spa ocote dice. N nalkele' kawilo linaj kej e. %mor nalkele' k-0-aw/il-o le inaj kej e. %eng %spa el caballito, miras el caballito. N le linaj rak'ane. %mor le le inaj r-aqan e. %eng %spa sus pies ve. N kawilo le linaj upoloj e kawiloh. %mor k-0-aw/il-o le le inaj upalaj e k-0-aw/il-oh. %eng %spa miras su carita, miras. N xawiloh xawilo. %mor x-0-aw/il-oh x-0-aw/il-o. %eng %spa miras miraste. N law llanta le kej kawilo le' le'. %mor law llanta le kej k-0-aw/il-o le' le'. %eng %spa la llanta del caballo, miras eso. N u xikim e' jalom e, kob'inisaj cha. %mor u-xikim e' jalom e, k-0-a/b'in-isa-j /cha'. %eng %spa su oveja, cabeza, lo comimos. S jayaom chi le lili chi'. = ujalom chi le riri chi'. %mor *u-jalom chi le riri /chi'. %eng %spa es su cabeza este dice. N chatetz'ana ruk' nan. %mor ch-at/etz'an-a r-uk' nan. %eng %spa juega con ella mamacita. R laq'ane rak'ane. = laq'ane rak'ane. %mor laq'ane rak'ane. %eng %spa su pie. N katetz'anik cha. %mor k-at/etz'an-ik /cha'. %eng %spa vas a jugar dice. A katetzanoq. %mor k-at/etz'an-oq. %eng %spa vas a jugar. N chixetz'ana b'a ruk' al Sep e'. %mor ch-ix/etz'an-a b'a r-uk' al Sep e'. %eng %spa juegen con Sep. N ix keb'e. %mor ix keb'e. %eng %spa los 2. A la ketz'an kut le utukel. %mor la k-0/etz'an ku-t le u-tukel. %eng %spa juega ella sola. N ketz'anik. %mor k-0/etz'an-ik. %eng %spa juega. A ketz'anik. %mor k-0/etz'an-ik. %eng %spa juega. N ketz'an k'ut, ketz'an ya'a. %mor k-0/etz'an k'u-t, k-0/etz'an ya'a. %eng %spa juega pues, juega. V xa kuxe'j rib' wa. %mor xa kuxe'j rib' wa. %eng %spa tiene miedo. N xa kuxe'j rib' wa. %mor xa k-0-u/xe'j r-ib' wa. %eng %spa tiene miedo. *S1-8 C asi. %mor asi. %eng %spa N x'a xa kuxe'j rib'. %mor x'a xa k-0-u/xe'j r-ib'. %eng %spa si, solo tiene miedo. N low tetz'anoq cha' nan. %mor low at/etz'an-oq /cha' nan. %eng %spa juega dice mamacita. A la k'o ujolom. %mor la /k'o: u-jolom. %eng %spa tiene cabeza. A a k'o raqan. %mor a /k'o: r-aqan. %eng %spa tiene pies. N k'o raqan kacha'. %mor /k'o: r-aqan k-0/cha'. %eng %spa tiene pie diga. C a k'o saq wach. %mor a k'o saq wach. %eng %spa tiene ojos. S leh. = leh. %mor leh. %eng %spa ese. V koq' wa. %mor koq' wa. %eng %spa va a llorar. C k'o rachi. %mor k'o rachi. %eng %spa tiene boca. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. C a k'o achi at. %mor a k'o achi at. %eng %spa tiene boca ud. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. C a k'o a wach. %mor a k'o a wach. %eng %spa tienes ojos. S nah. = nah. %mor nah. %eng %spa no. N k'olik kacha. %mor /k'o:-l-ik k-0/cha'. %eng %spa tengo diga. N ko nuwach kacha. %mor /k'o: nu-wach k-0/cha'. %eng %spa tengo ojos diga. S nah. = nah. %mor nah. %eng %spa no. C ak'o a jolon. %mor ak'o a jolon. %eng %spa tienes cabeza. S nah. = nah. %mor nah. %eng %spa no. C no, nk'otaj a jolom. %mor no, nk'otaj a jolom. %eng %spa no tienes cabeza. S nah. = nah. %mor nah. %eng %spa no. C no, nk'otaj a jolom. %mor no, nk'otaj a jolom. %eng %spa no tienes cabeza?. S nah. = nah. %mor nah. %eng %spa no. N k'olik kacha'. %mor /k'o:-l-ik k-0/cha'. %eng %spa tengo diga. R inkoli pelona. = in k'o nupelona. %mor in k'o nupelona. %eng %spa yo tengo una pelona. (nomb're de una gallina). C a k'o a ware. %mor a k'o a ware. %eng %spa tienes dientes. R na. %mor na. %eng %spa no. *S1-9 N k'olik kacha. %mor /k'o:-l-ik k-0/cha'. %eng %spa tengo diga. R na. = na. %mor na. %eng %spa no. N tetz'ana kut cha', katetz'an ruk' e kej cha. %mor at/etz'an-a ku-t /cha', k-at/etz'an r-uk' e kej /cha'. %eng %spa juega pues dice, juega con el caballo. N a lih. %mor a lih. %eng %spa muchacho. A jas ub'i linaj. %mor jas ub'i linaj. %eng %spa como se llama. N ja. %mor ja. %eng %spa que. A jas ub'i linaj ali. %mor jas ub'i linaj ali. %eng %spa como se llama la muchachita. N linaj ali ri. %mor le inaj ali ri. %eng %spa esta muchachita. N linaj aliri. %mor linaj aliri. %eng %spa esta muchachita. A je. %mor je. %eng %spa si. N al tian. %mor al tian. %eng %spa Sebastiana. A al Tion. %mor al Tion. %eng %spa Sebastiana. N m. %mor m. %eng %spa A tetz'ana kut al Tion. %mor at/etz'an-a ku-t al Tian. %eng %spa juega pues Sebastiana. A al Tian, tetz'ana k'ut. %mor al Tian, at/etz'an-a k'u-t. %eng %spa Sebastiana juega pues. N tetz'ana jela le' cha', lal Sep el. %mor at/etz'an-a jela le' /cha', le al Sep el. %eng %spa juega por alla dice, Sep. N tetz'anona, ay linaj kej le. %mor at/etz'an-a, ay le inaj kej le. %eng %spa juega, ay el caballito. N linaj keje. %mor linaj keje. %eng %spa el caballito. R kianee linaj saxa b'ojee cha'. = kianee linaj saxa b'ojee cha'. %mor kianee linaj saxa b'ojee cha'. %eng %spa le doy esa ella blanca. N laj i b'oj cha, kawilo. %mor laj i b'oj /cha', k-0-aw/il-o. %eng %spa la ollita dice, miras. N taranej b'ik linaj kej taranej b'ik e. %mor /tarane-j b'i-k le inaj kej /tarane-j b'i-k e. %eng %spa siga el caballito, sigalo. N tara mub'i at chi'. %mor /tarane ma b'i at /chi'. %eng %spa sigalo ud. dice. C jawi xat'e wi. %mor jawi xat'e wi. %eng %spa adonde fuiste. N chararej lin kej cha'. %mor ch-0-a/rare-j le in kej /cha'. %eng %spa arrastra al caballito. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. N chararej liw kej cha'. %mor ch-0-a/rare-j le iw kej /cha'. %eng %spa arrastra al caballo dice. N kachararej. %mor k-0-a/charare-j. %eng %spa lo arrastras. *S1-10 A chawetz'ab'ej ku lin kej. %mor ch-0-aw/etz'an-b'e-j ku le in kej. %eng %spa juega con el caballo. N chawetzab'ej inaj kej da dih. %mor ch-0-aw/etz'an-b'e-j inaj kej da dih. %eng %spa juega el caballito muchachos. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. N chawetz'ab'ej cha'. %mor ch-0-aw/etz'an-b'e-j /cha'. %eng %spa juega dice. C jaskutij linaj kej. %mor jaskutij linaj kej. %eng %spa que come el caballito. C jas kutije. %mor jas kutije. %eng %spa que come. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. N q'ayes kacha'. %mor q'ayes k-0/cha'. %eng %spa hierba diga. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. N chab'ij ku, q'ases kutijo kacha. %mor ch-0-a/b'ij ku, q'ayes k-0-u/tij-o k-0/cha'. %eng %spa diga pues, hierba es lo que come diga. T nah. = nah. %mor nah. %eng %spa no. N chetz'ana kut alih. %mor ch-e-at/etz'an-a ku-t alih. %eng %spa juegen muchacha. N xa kikixe'j kib' wa'. %mor xa k-0-ki/xe'j k-ib' wa'. %eng %spa ellos tienen miedo creo. A xa wa'. %mor xa wa'. %eng %spa creo que si. N xa na k'u la'. %mor xa na k'u la'. %eng %spa tal vez si. A lumajiy chi ne ch'aw ena. %mor k-0-u/maji-j chi ne /ch'aw ena. %eng %spa empieza a platicar. N ja. %mor ja. %eng %spa que. A we kumajij chi ne ch'aw ena. %mor we k-0-u/maji-j chi ne /ch'aw ena. %eng %spa talves empiece a platicar. N paresa chucha, chucha. %mor paresa chucha, chucha. %eng %spa por eso, chucha, chucha. A paco. %mor paco. %eng %spa Paco. R ay inaj tzikin. = ay inaj tzikin. %mor ay inaj tzikin. %eng %spa ay el pajarito. N awe' b'a wa' le tz'i?. %mor awe' b'a wa' le tz'i?. %eng %spa es tuyo el perro. A m. %mor m. %eng %spa C tzenik. %mor tzenik. %eng %spa N katz'ok'opin taj e'. %mor katz'ok'opin taj e'. %eng %spa no suelta. (siempre me acompaña) A iy utzame. %mor iy utzame. %eng %spa y su nariz. *S1-11 N chayoj pa re tz'i' chayoj panoq le tz'i' cha. %mor ch-0-a/yoj pa re tz'i' ch-0-a/yoj pan-oq le tz'i' /cha'. %eng %spa asusta al perro, asustalo al perro dice. N chucha kacha'. %mor chucha k-0/cha'. %eng %spa chucha digale. C inaj lele'. %mor inaj lele'. %eng %spa esta cosita. N di cha'. %mor di cha'. %eng %spa muchacha dice. C jorapa xuya arech le laq?. %mor jorapa xuya arech le laq?. %eng %spa cuanto costo el plato?. N b'oj kacha', b'oj kacha'. %mor b'oj k-0/cha', b'oj k-0/cha'. %eng %spa alla diga, alla diga. R b'oj. = b'oj. %mor b'oj. %eng %spa alla. C xawe xaloq wi?. %mor xawe xaloq wi?. %eng %spa donde lo compraste. R in sik'oh. = xin sik'oh. %mor x in sik'-oh. %eng %spa lo recogi. N xinsik'o chi', aj tira b'a le jun ak'al. %mor x-0-in/sik'-o chi', aj tira b'a le jun ak'al. %eng %spa lo recogi, es muy alta la muchachita. N xinloq'oh kacha'. %mor x-0-in/loq'-oh k-0/cha'. %eng %spa lo compre diga. R ina. = ina. %mor ina. %eng %spa N aj tira wa lali xinsik'o kub'ij. %mor aj tira wa le ali x-0-in/sik'-o k-0-u/b'ij. %eng %spa es muy de altiro, lo recogi dice. A xinsik'oh. %mor x-0-in/sik'-oh. %eng %spa lo recogi. C jawe xasik'o wi?. %mor jawe xasik'o wi?. %eng %spa donde lo recogiste. N xinsik' chua tiox kacha. %mor x-0-in/sik' chi-u-wa tiox k-0/cha'. %eng %spa lo recogi en la plaza diga. R sik' tiox. = xinsik' chuwa ti'ox. %mor xinsik' chuwa ti'ox. %eng %spa lo recogi en la plaza. C ah, ruk' le tiox. %mor ah, ruk' le tiox. %eng %spa con el santo. C jachike q'ij. %mor jachike q'ij. %eng %spa que dia. R no. = no. %mor no. %eng %spa no. C kamik, iwir. %mor kamik, iwir. %eng %spa hay, ayer. R no, no. = no, no. %mor no, no. %eng %spa no, no. N iwir, katcha', iwir katcha'. %mor iwir, k-at/cha', iwir k-at/cha'. %eng %spa ayer diga, ayer diga. N chab'ej k'ut. %mor /ch'aw-b'e-j k'u-t. %eng %spa diga pues. R iwir. = iwir. %mor iwir. %eng %spa ayer. C iwir?. %mor iwir?. %eng %spa ayer. *S1-12 R iwir. = iwir. %mor iwir. %eng %spa ayer. C sib'alaj jelik la laq. %mor sib'alaj jelik la laq. %eng %spa esta muy bonito tu plato. R ana. = ana. %mor ana. %eng %spa N nulaq katcha', ch'ab'ej k'ut. %mor nu-laq k-at/cha', /ch'aw-b'e-j k'u-t. %eng %spa mi plato diga, diga pues. R ala. = ala. %mor ala. %eng %spa N nulaq e', nulaq e', chaw k'ut cha'. %mor nu-laq e', nu-laq e', /ch'aw k'u-t /cha'. %eng %spa mi plato, mi plato habla pues. N jawi k'u linaj kej kacha'. %mor jawi k'u le inaj kej k-0/cha'. %eng %spa donde esta el caballito dice. C ay, jachike nuqab'. %mor ay, jachike nuqab'. %eng %spa que mano. N je k'ana ku loq cha'. %mor /j-0-e-a/k'am-a ku la-oq /cha'. %eng %spa anda a traerlo dice. C k'o jiri, k'o chiri. %mor k'o jiri, k'o chiri. %eng %spa aqui esta. R noh. = no. %mor noh. %eng %spa no. C k'o riri'. %mor k'o riri'. %eng %spa esta, este. N ah, kas tzij. %mor ah, kas tzij. %eng A ka'an nu b'ik. %mor k-0-a/b'an na b'i-k. %eng %spa lo vas hacer. N linaj kej, ay linaj kej chetz'an ruk' al sep 'e. %mor le inaj kej, ay le inaj kej ch-0/etz'an r-uk' al sep 'e. %eng %spa el caballito, ay, el caballito que juega con la sep. N ay, linaj kej, linaj keje. %mor ay, linaj kej, linaj keje. %eng %spa ay el caballito, el caballito. A le kej le. %mor le kej le. %eng %spa el caballo ve. N le june chaya pan al sep, karetz'ab'ej cha. %mor le jun e ch-0-a/ya' pan al sep, k-0-r/etz'an-b'e-j /cha'. %eng %spa ese uno, dalo al sep, va a jugar dice. N chaya pan chare, kech al sep cha'. %mor ch-0-a/ya' pan chi-r-e, k-e-ch al sep /cha'. %eng %spa daselo, es de la sep dice. N le' ali le', le ali le'. %mor le' ali le', le ali le'. %eng %spa ese muchacha, ese muchacha. N kawuq'ej k'ute le. %mor k-aw/oq'e-j k'u-t e le. %eng %spa lo lloras ve. N ay linaj kej, utz b'ala. %mor ay linaj kej, utz b'ala. %eng %spa ay el caballito, esta bien. N wile', chetz'an b'a le', le'. %mor wile', ch-0/etz'an b'a le', le'. %eng %spa donde esta que jueguen. N chiriri'. %mor chiriri'. %eng %spa aqui. C k'o muyek a. %mor k'o muyek a. %eng %spa ay muñeca. N na tzij ta chik ali. %mor na tzij ta chik ali. %eng %spa no es verdad muchacha. C k'o muyek. %mor k'o muyek. %eng %spa hay muñeca. *S1-13 N da cha. %mor da /cha'. %eng %spa muchacho dice. C k'o muyek. %mor k'o muyek. %eng %spa hay muñeco. N kalch'aw b'a kalcha'wik cha. %mor k-at/ch'aw b'a k-at/ch'aw-ik /cha'. %eng %spa habla entonces, habla pues. R no. = no. %mor no. %eng %spa no. N kalch'aw kut cha. %mor k-at/ch'aw ku-t /cha'. %eng %spa habla pues dice. N ali, ali, uy jun ak'al. %mor ali, ali, uy jun ak'al. %eng %spa muchacha, muchacha, uy esta muchacha. C oxib' alitomab'?. %mor oxib' alitomab'?. %eng %spa tres muchachas. N xakeb'. %mor xakeb'. %eng %spa C inaj muyek. %mor inaj muyek. %eng %spa la muñequita. N inaj muyek kacha ali. %mor inaj muyek k-0/cha' ali. %eng %spa la muñequita diga muchacha. R no. = no. %mor no. %eng %spa N k'o linaj muyek kacha'. %mor /k'o: le inaj muyek k-0/cha'. %eng %spa esta la muñequita diga. A chin chak'e le muyek. %mor chin chak'e le muyek. %eng %spa de quien es la muñeca. R noh. = no. %mor noh. %eng %spa A wech at. %mor wech at. %eng %spa es tuyo. N we in kacha'. %mor we in k-0/cha'. %eng %spa es mio diga. R loq' ne'. = xinloq' ne. %mor x-in/loq' ne'. %eng %spa lo compre. A xaloq'oh. %mor x-0-a/loq'-oh. %eng %spa lo compraste. R xuloq'o lintat anta'el. = xuloq'o lintat anta'el. %mor x-u-loq'-o l-in-tat anta'el. %eng %spa lo compro mi papa en Cantel. A xuloq' q'antel. %mor x-0-u/loq' q'antel. %eng %spa lo compro en Cantel. C la pakalik la muyek. %mor la pakalik la muyek. %eng %spa es muy caro tu muñeco. R nah. = nah. %mor nah. %eng %spa N pakalik kacha'. %mor /pak-al-ik k-0/cha'. %eng %spa es caro diga. A katink'am b'ik, ink'am b'ik. %mor k-at-in/k'am b'i-k, in/k'am b'i-k. %eng %spa te voy a llevar, llevar. N kawetz'ab'ej na kacha'. %mor k-0-aw/etz'an-b'e-j na k-0/cha'. %eng %spa le tengo que jugar diga. R na. %mor na. %eng %spa N chatetz'anoq ruk' al sep, chab'ij chare cha'. %mor ch-at/etz'an-oq r-uk' al sep, ch-0-a/b'ij chi-r-e /cha'. %eng %spa juega con el Sep digale. *S1-14 N chixetz'ana b'a ruk, chixetz'ana ruk' linaj kej. %mor ch-ix/etz'an-a b'a r-uk', ch-ix/etz'an-a r-uk' le inaj kej. %eng %spa jueguen, juegen con el caballito. A chixetz'ana kut al. %mor ch-ix/etz'an-a ku-t al. %eng %spa juegen pues. N tian cha'. %mor tian /cha'. %eng %spa Sebastiana dice. A tian, chatetz'ana ruk' awatz e. %mor tian, ch-at/etz'an-a r-uk' aw-atz e. %eng %spa Sebastiana juega con tu hermana. U di, katb'inik di suwach e ka d'akole. %mor di, katb'inik di suwach e ka d'akole. %eng %spa muchacha, camina muchacha, que es lo que haces. N b'isiok cha', cha ka'b'inik cha'. *** %mor /b'in-ik /cha', cha k-0/b'in-ik /cha'. %eng %spa camina dice, para que camines dice. N pe linaj key e' ay linaj kej le'. %mor pe le inaj kej e' ay le inaj kej le'. %eng %spa miren el caballito, y el caballito. N chixetz'anoq e nan chixetz'anoq. %mor ch-ix/etz'an-oq e nan ch-ix/etz'an-oq. %eng %spa juegen mamacita, juegen. N chaya b'a' pan che lal sep karetz'ab'ej. %mor ch-0-a/ya' b'a' pan che le al sep k-0-r/etz'an-b'e-j. %eng %spa daselo al sep, para que juegue. N kuchararej, le' kub'inisaj e rale'. %mor k-0-u/charare-j, le' k-0-u/b'in-isa-j e rale'. %eng %spa lo arrastra, camina a su hijo se. N kawilo le', le', chaya pan chare' lal tian. %mor k-0-aw/il-o le', le', ch-0-a/ya' pan chi-r-e' le al tian. %eng %spa miras eso, daselo a Sebastiana. N al sep. %mor al sep. %eng %spa al sep. S n. = m. %mor m. %eng %spa m. N ah tzakik. %mor ah /tzaq-ik. %eng %spa se cayo. A al Tian. %mor al Tian. %eng %spa Sebastiana. N chattak'a a kut cha di. %mor ch-at/tak'-a a ku-t /cha' di. %eng %spa parate pues dice muchacha. A katak'am b'i ruk', le jun tz'i' ri. %mor k-at-a/k'am b'i r-uk', le jun tz'i' ri. %eng %spa te vamos a llevar con este perro. N je'e, tetz'anoq cha' nan, tetz'anoq cha'. %mor je'e, at/etz'an-oq /cha' nan, at/etz'an-oq /cha'. %eng %spa juega mamacita, juega. N xiwetz'ab'ej no kej cha' ali, wetz'ab'ej in. %mor x-0-iw/etz'an-b'e-j no kej /cha' ali, inw/etz'an-b'e-j in. %eng %spa van a jugar el caballito dice muchacha. N kej cha'. %mor kej /cha'. %eng %spa jueguen el caballito. N aje' ku xu'an le ral lal lon agustin. %mor aje' ku x-0-u/b'an le r-al le al lon agustin. %eng %spa asi hizo la hija de Petrona Agustin. A je k'ut. %mor je k'ut. %eng %spa asi pues. N aje. %mor aje. %eng %spa asi. A m. %mor %eng %spa N chi ma xch'aw taj. %mor chi ma x-0/ch'aw ta-j. %eng %spa no hablo. A ma xch'aw, b'ay ne la chi' ma xch'aw taj. %mor ma x-0/ch'aw, b'ay ne la chi' ma x-0/ch'aw ta-j. %eng %spa no hablo, vaya ella no hablo nada. *S1-15 N a chi ma xch'aw i. %mor a chi ma x-0/ch'aw i. %eng %spa a no hablo. A m. %mor %eng %spa N aa, ma kech'aw ta wa la. %mor aa, ma k-e/ch'aw ta wa la. %eng %spa no hablan muchacho. N xa kikixe'j kib' ala'. %mor xa k-0-ki/xe'j k-ib' ala'. %eng %spa talves tienen miedo. A xalowa'. %mor xalowa'. %eng %spa talves. R nan. %mor nan. %eng %spa mama. A jachin ma nab'a al, are le relare. %mor jachin ma nab'a al, are le relare. %eng %spa quien es mas grande, es el de ella. A o are le we at. %mor o are le we at. %eng %spa o el suyo. N are nab'a al lere lal lon. %mor are nab'a al le r-e le al lon. %eng %spa es mas grande el de Petrona. A are'. %mor are'. %eng %spa asi. N are, chuwach e we in. %mor are, chuwach e we in. %eng %spa es ella, con respecto al mio. A ah. %mor ah. %eng %spa A tela wet xak utukel terila ketzijon. %mor tela wet xak u-tukel terila k-e/tzij-on. %eng %spa si estuviera solas asi hab'larian. N terila' ketz'anik we xa kitukel. %mor terila' k-e/etz'an-ik we xa ki-tukel. %eng %spa asi juegan si estuvieran solas. A a katzijonik ku la le xak. %mor a k-0/tzij-on-ik ku la le xak. %eng %spa hablan si. N katzijonik ku la le xak. %mor k-0/tzij-on-ik ku la le xak. %eng %spa hablan pues. A a katzijonik. %mor a k-0/tzij-on-ik. %eng %spa habla. N katzijonik. %mor k-0/tzij-on-ik. %eng %spa habla. A ma ta ku nojimal kuk'am nuwach. %mor ma ta ku nojimal k-0-u/k'am nu-wach. %eng %spa talves poco a poco se acostumbra. N sab'er ma q'alaj taj. %mor sab'er ma q'alaj taj. %eng %spa quien sabe. N tzijona k'ut cha di. %mor /tzij-on-a k'u-t /cha' di. %eng %spa habla pues muchacha. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. N tzijona ruk' al sep cha. %mor /tzij-on-a r-uk' al sep /cha'. %eng %spa habla con sep dice. C joropa junab'. %mor joropa junab'. %eng %spa cuantos años. N ketzab'al le. %mor k/etzan-b'al le. %eng %spa el juguete. A e chi le retz'ab'al le jun chik e. %mor e chi le r/etz'an-b'al le jun chi-k e. %eng %spa el juguete del otro. *S1-16 A xmulitaj le retz'ab'al. %mor x-0/muli-taj le r/etz'an-b'al. %eng %spa ya junto sus juguetes la otra. N xmuli la le retz'ab'al aq tiri wa. %mor x-0/muli la le r/etz'an-b'al aq tiri wa. %eng %spa junto sus juguetes es muy del tiro. N utz ku ne la we ti ketzijon ta ruk'. %mor utz ku ne la we ti k-e/tzij-on ta r-uk'. %eng %spa estaria bien si hablara con ella. N ela ma katzijon taj e'. %mor ela ma k-0/tzij-on ta-j e'. %eng %spa en cambio no platica. A chatzijona qa ruk' achaq di. %mor ch-at/tzij-on-a qa r-uk' a-chaq di. %eng %spa habla con tu hermanita muchacha. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. U sik'ij pan al tian e'. %mor sik'ij pan al tian e'. %eng %spa llama a Sebastiana. N sej wa tian kacha. %mor /saj wa tian k-0/cha'. %eng %spa venga aca Sebastiana diga. N ali. muchacha. %mor ali. muchacha. %eng %spa S m. = m. %mor m. %eng %spa m. C jawi ka'e wi le muyek. %mor jawi ka'e wi le muyek. %eng %spa a donde va la muñeca. N tetetz'an k'ut kacha'. %mor at/etz'an k'u-t k-0/cha'. %eng %spa habla pues diga. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. A chab'inisaj k'ut akej. %mor ch-0-a/b'in-isa-j k'u-t a-kej. %eng %spa camina tu caballo. N b'inisaj akej cha, alih. %mor /b'in-isa-j a-kej /cha', alih. %eng %spa camina tu caballo dice muchacha. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. N xuk'am b'i latz'i le kej. %mor x-0-u/k'am b'i le a-tz'i le kej. %eng %spa llevo tu perro al caballo. N jatawixtaj al sep e'. %mor /j-at-aw/il-xtaj al sep e'. %eng %spa anda a ver al sep. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. N ah tawixtaj e nan. %mor ah at-aw/il-xtaj e nan. %eng %spa anda a ver mamacita. N ............. %mor %eng %spa N kape le ral. %mor k-0/pet le r-al. %eng %spa viene su hijo. N utz b'a la keretz'ab'ej linaj kej. %mor utz b'a la k-0-e-r/etz'an-b'e-j le inaj kej. %eng %spa entonces va a jugar el cab'allito Francisco. N kaya kan chare qaretz'abej cha'. %mor k-0-a/ya' kan chi-r-e k-0-r/etz'an-b'e-j /cha'. %eng %spa anda a darselo lo va a jugar dice. N china ich'ajon cha7. *** %mor ch-0-i/b'an-a i/ch'aj-on /cha'. %eng %spa laven ropa dice. N jatawixtaj nan, tetz7ana k7ut. %mor /j-at-aw/il-xtaj nan, at/etz'an-a k'u-t. %eng %spa anda a ver mamacita juega pues. *S1-17 U tetz'ana k'ute. %mor tetz'ana k'ute. %eng %spa juega. N tetz'anah cha'. %mor at/etz'an-a /cha'. %eng %spa juega dice. U inaj awetz'ab'al k'o ruk' al sep'e. %mor inaj awetz'ab'al k'o ruk' al sep'e. %eng %spa tu juguete esta con Sebastiana. U chak'u la patax e. %mor chak'u la patax e. %eng %spa esconde tu pato. N tetz'ana k'ut cha. %mor at/etz'an-a k'u-t /cha'. %eng %spa juega dice. N kixtz'ijonik cha. %mor k-ix/tzij-on-ik /cha'. %eng %spa hablan dice. N alih, kixtz'ijonik cha'. %mor alih, k-ix/tzij-on-ik /cha'. %eng %spa muchacha hablan dice. N qana k'u le nu kej kacha. %mor qa/b'an-a k'u le nu-kej k-0/cha'. %eng %spa jugamos mi cabello diga. N kawilo leh, dih kixt'zijon cha al sep. %mor k-0-aw/il-o leh, dih k-ix/tzij-on /cha' al sep. %eng %spa ya ha visto muchacha hablen al sep. R na. %mor na. %eng %spa N kaltzijon k'ut cha'. %mor k-at/tzij-on k'u-t /cha'. %eng %spa habla dice. N katz'ijon atukel cha. %mor k-at/tzij-on a-tukel /cha'. %eng %spa habla solo. A chab'inisaj linaj kej chuwach ulew. %mor ch-0-a/b'in-isa-j le inaj kej chi-u-wach ulew. %eng %spa camina tu caballito sobre la tierra. A chaya mpe ale, je a'ana la chi ale. %mor ch-0-a/ya' mpe ale, je a/b'an-a la chi ale. %eng %spa dalo, vaya a hacerlo por alla. A kab'inik. %mor k-0/b'in-ik. %eng %spa camina. N kab'inik inaj kej utukel. %mor k-0/b'in-ik inaj kej u-tukel. %eng %spa camina el caballito solo. A chaya impe chuwach ulew. %mor ch-0-a/ya' impe chi-u-wach ulew. %eng %spa ponga lo en el suelo. N xaq chuwach ulew cha di. %mor xaq chi-u-wach ulew /cha' di. %eng %spa solo en el suelo dice, muchacha. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. N kab'inik cha. %mor k-0/b'in-ik /cha'. %eng %spa camina dice. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. N tetz'ana ruk' al Sep. %mor at/etz'an-a r-uk' al Sep. %eng %spa juege con el Sep. C kab'inik awuk', kab'inik awuk'. %mor kab'inik awuk', kab'inik awuk'. %eng %spa camina contigo, camina contigo. C a kej. %mor a kej. %eng %spa tu cabello. N a kej chuwa al Sep e. %mor a kej chuwa al Sep e. %eng %spa es tu cabello al Sep. N chixetz'anoq. %mor ch-ix/etz'an-oq. %eng %spa juegen. *S1-18 N le chixetz'ana ruk' ali cha. %mor le ch-ix/etz'an-a r-uk' ali /cha'. %eng %spa juegen con la muchacha dice. N le sep chawetz'ab'ej cha'. %mor le sep ch-0-aw/etz'an-b'e-j /cha'. %eng %spa mire sep, juegelo dice. N chih cha'. %mor chih /cha'. %eng %spa muchacha dice. A chab'inisaj. %mor ch-0-a/b'in-isa-j. %eng %spa caminalo. N al sep chab'inisaj chuach al Tian. %mor al sep ch-0-a/b'in-isa-j chi-u-wach al Tian. %eng %spa al sep caminalo adelante de Seb. N alib'. %mor alib'. %eng %spa muchacha. R no. %mor no. %eng N chab'inisej chuach al tian. %mor ch-0-a/b'in-isa-j chi-u-wach al tian. %eng %spa caminalo adelante de seb. A chab'inisaj k'ut al tian. %mor ch-0-a/b'in-isa-j k'u-t al tian. %eng %spa caminalo Seb. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. U kojo inaj b'atz' chare. %mor kojo inaj b'atz' chare. %eng %spa pongalo un pedazo de hilo. S na. = na. %mor na. %eng %spa A chakojo inaj b'atz chare. %mor ch-0-a/koj-o inaj b'atz chi-r-e. %eng %spa pongalo un pedazo de hilo. N chakojo inaj b'atz chuqul cha'. %mor ch-0-a/koj-o inaj b'atz chi-u-qul /cha'. %eng %spa pongalo un pedazo de hilo en su cuello. R ink'owin ta in injat'ij. %mor ink'owin ta in injat'ij. %eng %spa no lo puedo amarrar. R li'k'o inaj tele' leh. %mor li'k'o inaj tele' leh. %eng %spa muchacha, hay un agujerito alli. N le k'o na k'ut e. %mor le /k'o: na k'u-t e. %eng %spa alli esta pues. A le tekuri k'o modo kachararej. %mor le tekuri /k'o: modo k-0-a/charare-j. %eng %spa asi vas a poder arrastrarlo. N tekuri le, jix kut e, chia che lal Tian. %mor tekuri le, /jix ku-t e, ch-0-a/ya' che le al Tian. %eng %spa habla si, vayan pues, dalo Seb. R wich chararej wich. %mor wich chararej wich. %eng %spa pequeño, arrastralo, pequeño. A a kab'inik. %mor a k-0/b'in-ik. %eng %spa camina. N le, le jix kut e, jix kut e. %mor le, le /jix ku-t e, /jix ku-t e. %eng %spa vayan pues. S m. = m. %mor m. %eng %spa m. N ay b'onita linaj awetzab'al. %mor ay b'onita le inaj aw/etz'an-b'al. %eng %spa ay, esta bonita tu juguete. R sa kut al Tian chararej loq. %mor sa kut al Tian chararej loq. %eng %spa venga pues, Seb arrastralo. N katkub'e kut di. %mor k-at/kub'-e ku-t di. %eng %spa sientate. *S1-19 A chararej je ka'ana le ri. %mor /charare-j je k-0-a/b'an-a le ri. %eng %spa arrastra lo, asi lo haces. A kajururej b'ik, chana kut. %mor k-0-a/jurure-j b'i-k, ch-0-a/b'an-a ku-t. %eng %spa arrastralo, hagalo pues. A chaya kaj chuach lulew kayururej b'ik. %mor ch-0-a/ya' kaj chi-u-wach le ulew k-0-a/yurure-j b'i-k. %eng %spa pongalo en el suelo, lo arrastras. A che le b'atz. %mor che le b'atz. %eng %spa con el hilo. N chachararej chuwa ali. %mor ch-0-a/charare-j chi-u-wa ali. %eng %spa arrastralo delante muchacha. N saj kut jewa katpetik i. %mor /saj ku-t jewa k-at/pet-ik i. %eng %spa venga pues, aqui vienes. N saj kachararej chiri, are le tz'i. %mor /saj k-0-a/charare-j chiri, are le tz'i. %eng %spa venga, lo arrastras aqui, por el perro. N chiri kachararej wi ri chaya loq. %mor chiri k-0-a/charare-j wi ri ch-0-a/ya' la-oq. %eng %spa aqui lo arrastras, dalo. N e ku wile chararej kajok di. %mor e ku wile /charare-j k-0-a/jok di. %eng %spa donde esta, arrastralo muchacha. N chararej ka'an taj chi. %mor /charare-j k-0-a/b'an ta-j /chi. %eng %spa arrastralo, no lo hagas. N chachararej chuwach al tian cha'. %mor ch-0-a/charare-j chi-u-wach al tian /cha'. %eng %spa arrastralo delante de Seb. N dih chararej kut cha nan. %mor dih /charare-j ku-t /cha' nan. %eng %spa muchacha, arrastralo dice mamacita. A chachararej le jun e kab'ina kaek. %mor ch-0-a/charare-j le jun e k-0/b'in-a kaek. %eng %spa arrastra el uno, y va a caminar ese. S he. = he. %mor he. %eng %spa N saj jewa chuwach al sep. %mor /saj jewa chi-u-wach al sep. %eng %spa venga aca adelante de al sep. N di saj jewa chuwach e n ali. %mor di /saj jewa chi-u-wach in ali. %eng %spa muchacha venga delante de la muchacha. N kawilo, kab'inik e. %mor k-0-aw/il-o, k-0/b'in-ik e. %eng %spa ya viste la camina. N saj jewa sep chuwach in ali, di. %mor /saj jewa sep chi-u-wach in ali, di. %eng %spa venga aca sep delante de la muchachita. N chare nan ri le ri ay kajururej e. %mor chi-r-e nan ri le ri ay k-0-a/jurure-j e. %eng %spa aqui esta esto, arrastralo. N chaya pan che lal, sepe kuchararej cha. %mor ch-0-a/ya' pan che le al, sep e k-0-u/charare-j /cha'. %eng %spa pongalo adentro al sep, arrastralo dice. N di xatek, le ay. %mor di x-at/b'e-ik, le ay. %eng %spa muchacha, ya te fuiste. S m. = m. %mor m. %eng %spa N chaya pan ruk' al sep e kuk'am la la. %mor ch-0-a/ya' pan r-uk' al sep e k-0-u/k'am la la. %eng %spa daselo con al Sep, ella lo quiere. N je ka'ana le chare le, chak'ana lok, al sep. %mor je k-0-a/b'an-a le chi-r-e le, ch-0-a/k'am-a la-oq, al sep. %eng %spa asi lo haces con ella, traigalo sep. T m. = m. %mor m. %eng %spa N le kinya che lal sep we ma kawaj. %mor le k-0-in/ya' che le al sep we ma k-0-aw/aj. %eng %spa se lo voy a dar al sep. N chararej e. %mor /charare-j e. %eng %spa si no quieres arrastra. *S1-20 N kawil al sep ketzanik e le. %mor k-0-aw/il al sep k-0/etz'an-ik e le. %eng %spa ya ha visto al sep que ella juega. N chaya pon che lal sep. %mor ch-0-a/ya' pan che le al sep. %eng %spa daselo al sep. N karetzab'ej cha' pan chare. %mor k-0-r/etz'an-b'e-j /cha' pan chi-r-e. %eng %spa lo va a jugar. T m. = m. %mor m. %eng %spa N pan chare, xel b'ik. %mor pan chi-r-e, x-0/el b'i-k. %eng %spa daselo, salio. U al tian, jat ruke sep cha. %mor al tian, jat ruke sep cha. %eng %spa Seb, anda con Sep dice. N la'ana' jewa saaj di. %mor ul-a/b'an-a jewa /saj di. %eng %spa venga a hacer lo aqui, muchacha. T m uh uh. = m uh uh. %mor m uh uh. %eng %spa N saj kut. %mor /saj ku-t. %eng %spa venga pues. T m. = m. %mor m. %eng %spa N wetzab'ej ruk' al sep, ali chawetzab'ej at cha'. %mor aw/etz'an-b'e-j r-uk' al sep, ali ch-0-aw/etz'an-b'e-j at /cha'. %eng %spa juegalo Sep, muchacha, juega ud. dice. N la le jun e manal ku'an wa. %mor la le jun e manal k-0-u/b'an wa. %eng %spa a ese, cualquier cosa hace. N le jun ese. %mor le jun ese. %eng %spa A ...... %mor %eng %spa N ma kachaw taj e, la kukam kik lali li. %mor ma k-0/ch'aw ta-j e, la k-0-u/k'am b'i-k lali li. %eng %spa no habla, va a llevar eso. A m. %mor m. %eng %spa N kuk'am b'a b'i wa le kich'ab'al. %mor k-0-u/k'am b'a b'i wa le ki/ch'aw-b'al. %eng %spa se va a llevar las palabras. A kuk'ano are tajin kukol la le. %mor k-0-u/k'am-o are /tajin k-0-u/kol la le. %eng %spa lo lleva, ese esta guardando. A june. %mor june. %eng %spa este. N ma ko ta tzij chi. %mor ma /k'o: ta tzij /chi. %eng %spa no hay palabra. A ma k'o ta tzij are le kech uj. %mor ma /k'o: ta tzij are le q-e-ch uj. %eng %spa no hay palabras, el de nosotros. A tajin kuk'ola. %mor /tajin k-0-u/k'ol-a. %eng %spa esta guardando. N a tajin kuk'olo. %mor a /tajin k-0-u/k'ol-o. %eng %spa esta guardando. A tajin kut ay e tetz'ana b'a ruk' al se'p di. %mor /tajin ku-t ay e at/etz'an-a b'a r-uk' al se'p di. %eng %spa ay juega con el dice. N cha li kata kut takin kukol lale cha', ali. %mor cha li k-0-a/ta' ku-t /tajin k-0-u/kol lale /cha', ali. %eng %spa no esta oyendo esta guardando eso dice. *S1-21 A chattzijonoq. %mor ch-at/tzij-on-oq. %eng %spa habla. N tzijonoq cha nan. %mor /tzij-on-oq /cha' nan. %eng %spa habla dice mamacita. U chasikij lo lal Sepe al Tian chaka chare. %mor chasikij lo lal Sepe al Tian chaka chare. %eng %spa llama al Sep, Seb digale. N saj jewa al Tian kacha' li. %mor /saj jewa al Tian k-0/cha' li. %eng %spa venga aca Seb, diga, muchacha. N saj wa' cha'. %mor /saj wa' /cha'. %eng %spa venga aca dice. N maxib'ij le tz'i'. %mor m-0-a/xib'i-j le tz'i'. %eng %spa no asustes al perro. N kuxe'j rib' le tz'i'. %mor k-0-u/xe'j r-ib' le tz'i'. %eng %spa tiene miedo el perro. N chab'ej la lal sep dih. %mor /ch'aw-b'e-j la le al sep dih. %eng %spa habla con sep muchacha. N al Tian. %mor al Tian. %eng %spa Seb. T m. = m. %mor m. %eng %spa N ch'ab'ej la lal sep. %mor /ch'aw-b'e-j la le al sep. %eng %spa hablale al sep. N saj e wa' katcha chare. %mor /saj e wa' k-at/cha' chi-r-e. %eng %spa venga aca diga. T m. = m. %mor m. %eng %spa N chab'ej loq. %mor /ch'aw-b'e-j la-oq. %eng %spa hablale. N aj tira wa le jun ah. %mor aj tira wa le jun ah. %eng %spa es muy de altira la muchacha. U kuan u chiste le. %mor kuan u chiste le. %eng %spa esta haciendo un chiste. N jawixtaj al le. %mor /j-0-aw/il-xtaj al le. %eng %spa anda a ver lo muchacha. N talch'awoq cha. %mor t-at/ch'aw-oq /cha'. %eng %spa platica dice. R no. %mor no. %eng %spa no. N ma karaj tal Tian ketzanik e. %mor ma k-0-r/aj ta al Tian k-0/etz'an-ik e. %eng %spa no quiere Seb jugar. N al Tian, sik'ij pan al Tian sik'ij panoq. %mor al Tian, /sik'i-j pan al Tian /sik'i-j pan-oq. %eng %spa Seb, llama a Seb, llama. C xtzak, lu lak. %mor xtzak, lu lak. %eng %spa se cayo, su plato. N chixetz'ana k'ut cha'. %mor ch-ix/etz'an-a k'u-t /cha'. %eng %spa juegan pues dice. N jawi kate wi ah. %mor jawi k-at/b'e wi ah. %eng %spa a donde vas, muchacha. C pa k'ayib'al. %mor pa k'ayib'al. %eng %spa en el mercado. R nuxaq'ap. %mor nuxaq'ap. %eng %spa mi cinta. N jun q'eb'al chik cha. %mor jun q'e-b'al chi-k /cha'. %eng %spa otra tinaja. N ma kurik ta ku ruq'eb'al. %mor ma k-0-u/rik ta ku ri u-q'e-b'al. %eng %spa no encuentra un tinaja. R nan inxaq'ap. %mor nan inxaq'ap. %eng %spa mama, mi cinta. *S1-22 N qalaj taj jawi x'e wih. %mor qalaj ta-j jawi x-0/b'e wi-h. %eng %spa saber, donde se fue. R nik. %mor nik. %eng %spa saber. A saj kut al Tian. %mor /saj ku-t al Tian. %eng %spa venga pues Seb. N karaj tal Tian. %mor k-0-r/aj ta al Tian. %eng %spa no quiere Seb. A jat ruk' anan e. %mor /jat r-uk' a-nan e. %eng %spa anda con tu mama. N tian cha. %mor tian /cha'. %eng %spa Seb dice. U saj kut cha di. %mor saj kut cha di. %eng %spa venga pues dice muchacha. N chiri. %mor chiri. %eng %spa aqui. U kolik pues. %mor kolik pues. %eng %spa hay pues. N saj jewa tetz'ana ruk' al sep che. %mor /saj jewa at/etz'an-a r-uk' al sep /cha'. %eng %spa venga aca, juega con Sep, muchacha. N sa'aj nan saaj. %mor /saj nan /saj. %eng %spa venga, mamacita, venga. R car, car. %mor car, car. %eng %spa pescado, pescado. N ana. %mor ana. %eng %spa U ku'an u chiste. %mor ku'an u chiste. %eng %spa esta haciendo chiste. C car. %mor car. %eng %spa pescado. N lal sep k'o tz'anik e sa'aj. *** %mor le al sep k-0/etz'an-ik e /saj. %eng %spa Sep, juega, venga. U jelale. %mor jelale. %eng %spa por alla. N ah i'ana inaj ikej cha di, ay. %mor ah i/b'an-a inaj i-kej /cha' di, ay. %eng %spa juega con el cabellito dice muchacha. C ca kayeju pale k'aib'al. %mor ca kayeju pale k'aib'al. %eng %spa venga el pescado en el mercado. N di cha' ch'awa kut cha. %mor di /cha' /ch'aw-a ku-t /cha'. %eng %spa muchacha, platica pues dice. C a ki le kar. %mor a ki le kar. %eng %spa esta sabrosa el pescado?. R m. %mor %eng %spa N ....... %mor %eng %spa C ki taj. %mor ki taj. %eng %spa no esta sabroso. R kintijo in la we chupam lili. %mor kintijo in la we chupam lili. %eng %spa voy a comer el tuyo en esto. C katij le kar?. %mor katij le kar?. %eng %spa comes el pescado?. *S1-23 R na. %mor na. %eng %spa N kintijo, kacha kintijo kacha. %mor k-0-in/tij-o, k-0/cha' k-0-in/tij-o k-0/cha'. %eng %spa como diga, como diga. A le kar. %mor le kar. %eng %spa el pescado. C la katij le kar le jun muyek. %mor la katij le kar le jun muyek. %eng %spa vas a comer el pescado, el muñeco. R na. %mor na. %eng %spa N le jun kuenta. %mor le jun kuenta. %eng %spa esa cosa. R na. %mor na. %eng %spa N a xawilo. %mor a x-0-aw/il-o. %eng %spa ya ha lo viste. C pa le uchi. %mor pa le uchi. %eng %spa en su boca. N ..... %mor %eng %spa U jat kucha di chacharare inaj a kej. %mor jat kucha di chacharare inaj a kej. %eng %spa anda pues muchacha, arratra tu caballito. S m. = m. %mor m. %eng %spa U chachararej inaj a kej, chakinisaj panoq. %mor chachararej inaj a kej, chakinisaj panoq. %eng %spa arrastra tu caballito, caminalo. U kachap. %mor kachap. %eng %spa agarra. U jat b'a le, katetz'an ruk' e ri. %mor jat b'a le, katetz'an ruk' e ri. %eng %spa anda pues, juega con el. U le je ka'an ale, jate jelale k'o wi. %mor le je ka'an ale, jate jelale k'o wi. %eng %spa asi vas a hacer, por alla esta. N huy ma karaj ta. %mor huy ma k-0-r/aj ta. %eng %spa no quiere. U le chiri. %mor le chiri. %eng %spa aqui. C jas choqik. %mor jas choqik. %eng %spa A jache katoq'ik cha di. %mor jache k-at/oq'-ik /cha' di. %eng %spa porque estas llorando dice muchacha. C jasche katoq'ik. %mor jasche katoq'ik. %eng %spa porque estas llorando. A al Tian jasche katoq'ik. %mor al Tian jasche k-at/oq'-ik. %eng %spa Seb, porque estas llorando?. S m. = m. %mor m. %eng %spa U jat jela le jat ruk' al Sep. %mor jat jela le jat ruk' al Sep. %eng %spa anda alla, anda con Sep. N tetz'ana ruk' al sep e ketz'anik e. %mor at/etz'an-a r-uk' al sep e k-0/etz'an-ik e. %eng %spa juega con Sep, juega. N ma, likej jewa na likej jewa. %mor ma, likej jewa na likej jewa. %eng %spa traiga el cabello por aca, traiga el cabello por aca. *S1-24 N laya' ruk al sep. %mor l-a/ya' r-uk' al sep. %eng %spa dejarlo con Sep. U sik'ij loq al Sep. %mor sik'ij loq al Sep. %eng %spa llamalo Sep. C k'o jun kar jun muyek. %mor k'o jun kar jun muyek. %eng %spa hay un pescado, un muñeco. A inaj imul lei chaxita jun imul e. %mor inaj imul lei ch-0-a/xit-a jun imul e. %eng %spa un conejito, mire un conejo. A le. %mor le. %eng %spa ese. C jun inaj ch'o. %mor jun inaj ch'o. %eng %spa un ratoncito. A inaj ch'oh. %mor inaj ch'oh. %eng %spa un ratoncito. A julaj ch'o jatawila ruk' al. %mor julaj ch'o /j-at-aw/il-a r-uk' al. %eng %spa un ratoncito, anda a ver con. U Sep. %mor Sep. %eng %spa Sep. A ruk' al sep e chama b'i linaj akej. %mor r-uk' al sep e ch-0-a/k'am-a b'i le inaj a-kej. %eng %spa con Sep, llevate tu cabellito. S ay jab'e. = ay jab'e. %mor ay jab'-e. %eng %spa lluvia. V ha, jat kute jat ruke Sepe. %mor ha, jat kute jat ruke Sepe. %eng %spa anda pues, anda con Sep. S he. = he. %mor he. %eng %spa U chama b'i linaj a kej. %mor chama b'i linaj a kej. %eng %spa llevate tu caballito. C k'o a kar. %mor k'o a kar. %eng %spa hay tu pescado. C k'o jun nima kar. %mor k'o jun nima kar. %eng %spa hay un pescado grande. U sep'e kat'eke. %mor sep'e kat'eke. %eng %spa Sep, te vas. U katril le mus e, jat pa ja, chakuwi la. %mor katril le mus e, jat pa ja, chakuwi la. %eng %spa te miro ladino, anda a la casa apurate. S m. = m. %mor m. %eng %spa N karaj ta b'a wa kayukub'axik. %mor k-0-r/aj ta b'a wa k-0/yuku-b'a-x-ik. %eng %spa no quiere que lo llamaran. A ma karaj taj. %mor ma k-0-r/aj ta-j. %eng %spa no quiere. N he. %mor he. %eng %spa A ma karaj ta kut. %mor ma k-0-r/aj ta ku-t. %eng %spa no quiere pues. N karaj ta wa. %mor k-0-r/aj ta wa. %eng %spa no quiere. *S1-25 N saj kut cha llan di. %mor /saj ku-t /cha' llan di. %eng %spa venga pues dice Seb, muchacha. S m. = m. %mor m. %eng %spa U kab'inisaj kut kat'ek, kab'inisaj kat'ek. %mor kab'inisaj kut kat'ek, kab'inisaj kat'ek. %eng %spa camina pues cuando te vas, camina cuando te vas. U kajururej. %mor kajururej. %eng %spa lo arrastras. S m. = m. %mor m. %eng %spa N saj kut cha. %mor /saj ku-t /cha'. %eng %spa venga pues dice. C k'o inaj ne. %mor k'o inaj ne. %eng %spa hay pequeño. N inaj ne. %mor inaj ne. %eng %spa pequeño nene. V le kawila la kej ketaqalel. %mor le kawila la kej ketaqalel. %eng %spa vas a ver tu cabello por alli. V kej kachachare, jawila. %mor kej kachachare, jawila. %eng %spa cabello te dices, anda a verlo. S m. = m. %mor m. %eng %spa C kat kowin kak'an le jun chik muyek. %mor kat kowin kak'an le jun chik muyek. %eng %spa puedes traer el otro muñeco. N kink'ano kacha. %mor k-0-in/k'am-o k-0/cha'. %eng %spa lo traigo diga. U junchilado. %mor junchilado. %eng %spa otro lado. A le sep jat ruk al sep e. %mor le sep /jat r-uk al sep e. %eng %spa sep, anda con Sep. A lal sep tajin kutzukuj, inaj retz'uab'al. %mor le al sep /tajin k-0-u/tzuku-j, inaj r/etz'an-b'al. %eng %spa Sep esta buscando un su juguete. N ka mala katchulok e. %mor ka mala k-at/chul-oq e. %eng %spa lo esta buscando. U di jat ruk e sep. %mor di jat ruk e sep. %eng %spa muchacha, anda con sep. S m. = m. %mor m. %eng %spa V jab'inisaj inaj a kej ruk. %mor jab'inisaj inaj a kej ruk. %eng %spa anda a caminar tu cabellito con ella. S m. = m. %mor m. %eng %spa V jab'inisaj a kej ruk'. %mor jab'inisaj a kej ruk'. %eng %spa anda a caminar tu cabello con ella. N jas ka'ana chuloq e. %mor jas k-0-a/b'an-a chi la-oq e. %eng %spa que vas a hacer. A pix chi ne lo. %mor pix chi ne lo. %eng %spa creo es tomate. N pix chi kuk'ama loq e a no picara wa. %mor pix chi k-0-u/k'am-a la-oq e a no picara wa. %eng %spa tomate va a traer, es picara. A pix chi kuk'ama loq. %mor pix chi k-0-u/k'am-a la-oq. %eng %spa tomate lo trae. * xk'is le nab'e uwach le cinta S-1. *S1-26 N saj kute saj sa'j di. %mor /saj ku-t e /saj /saj di. %eng %spa venga pues, venga, venga muchacha. N ya x'e lal sep e. %mor ya x-0/b'e le al sep e. %eng %spa ya se fue Sep. C la xa b'ij chawech jachike nu chak. %mor la xa b'ij chawech jachike nu chak. %eng %spa te dijo que es mi trabajo. N ja. %mor ja. %eng %spa C la Agustin xab'ij chawech jachike nuchak. %mor la Agustin xab'ij chawech jachike nuchak. %eng %spa Agustin te dijo que es mi trabajo. N jas mpe le kub'ij Agustin. %mor jas mpe le k-0-u/b'ij Agustin. %eng %spa que es lo que dice Aug. A la xinb'ij chawe jas le. %mor la x-0-in/b'ij chi-aw-e jas le. %eng %spa ya le dije que es lo. N m. %mor %eng %spa A jas kuchak. %mor jas kuchak. %eng %spa que es su trabajo. C rux le ak'alab'. %mor rux le ak'alab'. %eng %spa con los niños. A ma k'o ta ku ne le nub'in chawe. %mor ma /k'o: ta ku ne le nu/b'in chi-aw-e. %eng %spa yo creo que no se le he dicho. N n k'o taj ma ku ma k'o taj. %mor n /k'o: ta-j ma ku ma /k'o: ta-j. %eng %spa no, pues no. A wena, xa are karaj kukol le kitzij lak'alab'. %mor wena, xa are k-0-r/aj k-0-u/kol le ki-tzij le ak'al-ab'. %eng %spa bueno, el quiere guardarlo, las palabras de los niños. N a kele. %mor a kele. %eng %spa A are karaj karilo we pa keb' junab'. %mor are k-0-r/aj k-0-r/il-o we pa keb' junab'. %eng %spa el quiere ver si en dos años. A o che axob' junab' we ketzjan chik. *** %mor o che axob' junab' we k-e/tzij-on chi-k. %eng %spa o tres años, ya hablan. N a. %mor a. %eng %spa a. A entonce chiri kut e e kaqaj kaqasta lotz'ij. %mor entonce chiri ku-t e e k-0-q/aj k-0-qa/ta' le u-tz'ij. %eng %spa entonces por eso queremos oir sus palabras. A le kich'a b'a le are xa ma xinb'i la ta chi' kan chawe. %mor le ki/ch'aw b'a le are xa ma x-0-in/b'i la ta chi' kan chi-aw-e. %eng %spa su habla, es que ya no se lo deja dicho. N ah ma xab'i la ta chi kan wa'. *** %mor ah ma x-0-a/b'ij la ta chi kan wa'. %eng %spa ah, ya no lo dijiste. N maja mas a lali le, kate keb' ujunab' wa. %mor maja mas a le ali le, kate keb' u-junab' wa. %eng %spa ella es muy pequeña todavia, tiene dos años. N le xel kanox. *** %mor le x-0/el kanox. %eng %spa acabo de terminar. A he. %mor he. %eng %spa N maja mas. %mor maja mas. %eng %spa no es mas grande. A parece are ku kaqilo we mas kach'aw chich o. %mor parece are ku k-0-q/il-o we mas k-0/ch'aw chich o. %eng %spa por eso vemos si ya habla o le falta. A karaj na o kas le karaj na chub'iy, chiri kut. %mor k-0-r/aj na o kas le k-0-r/aj na ch-0-u/b'ij, chiri ku-t. %eng %spa o que es lo que falta que lo diga. *S1-27 A are ku la ka's k'u. %mor are ku la ka's k'u. %eng %spa eso es. N le kuta lare karaj. %mor le k-0-u/ta' le are k-0-r/aj. %eng %spa es lo que oiga el y lo que guarde. A are le kinta lare ya re le kuk'ol b'ik. %mor are le k-0-in/ta' lare ya r-e le k-0-u/k'ol b'i-k. %eng %spa es lo que oiga el y lo que guarde. N a kuk'ol b'i le chich. %mor a k-0-u/k'ol b'i le chich. %eng %spa guarda la grabadora. A pares. %mor pares. %eng %spa si pues. T sep. = sep. %mor sep. %eng %spa sep. N m. %mor m. %eng %spa m. A churi k'ut ku'an b'igrab'or chila. %mor churi k'u-t k-0-u/b'an b'igrab'or chila. %eng %spa por eso gravar alli. A kona ku la jas modo kanom le taq kukolo. %mor kona ku la jas modo kanom le taq k-0-u/kol-o. %eng %spa cuando tiene su manera cuando grava. N je. %mor je. %eng %spa si. A jat kut. %mor /jat ku-t. %eng %spa vaya, anda pues. V jelale ketzanwile. %mor jelale ketzanwile. %eng %spa por alla esta jugando. N kaya jun chawach. %mor k-0-a/ya' jun chi-a-wach. %eng %spa te van a dar uno. N y we keb' oxib' takir keko le kicha ke. %mor y we keb' oxib' takir keko le kicha ke. %eng %spa y si son dos o tres estan grabando sus palabras. N la kechaw kut ak'alab'. %mor la k-e/ch'aw ku-t ak'al-ab'. %eng %spa hablan los niños. A kech'awik. %mor k-e/ch'aw-ik. %eng %spa hablan. N k'o kecha'awik. %mor /k'o: k-e/cha'aw-ik. %eng %spa hay algunos que hablan. A m. %mor m. %eng %spa m. N ai. %mor ai. %eng %spa ai. A tzi jewi le nab'e ma kech'aw taj. %mor tzi jewi le nab'e ma k-e/ch'aw ta-j. %eng %spa siempre es asi, primero no hablan. A nojimal kek'aman kichuach. %mor nojimal k-e/k'am-an ki-chuach. %eng %spa poco a poco se acostumbran. N no imal o la. %mor nojimal o la. %eng %spa poco a poco talves. A ma kixe'j ta chi kib'. %mor ma ki/xe'j ta chi k-ib'. %eng %spa ya no tienes miedo. N a kixe'j ta chi kib'. %mor a ki/xe'j ta chi k-ib'. %eng %spa ya no tienen miedo?. A no. %mor no. %eng %spa no. N je tzij ola. %mor je tzij ola. %eng %spa talves es cierto. *S1-28 C ah, konojel. %mor ah, konojel. %eng %spa todos. N konojel a. %mor konojel a. %eng %spa todos. U in tala vida at. %mor in tala vida at. %eng %spa oigo tu vida. N katel ta ku b'i chuwach kata re ku b'i la. %mor k-at/el ta ku b'i chi-u-wach k-0-a/ta' re ku b'i la. %eng %spa no salgas, afuera si no. N chawij. %mor chi-aw-ij. %eng %spa te va a seguir. U jat jela le le cha. %mor jat jela le le cha. %eng %spa anda por alla dice. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. U k'o inaj etz'ab'al le. %mor k'o inaj etz'ab'al le. %eng %spa hay un juguete. U kul kanoq e. %mor kul kanoq e. %eng %spa estas sentado. A nojimal wa, wene kuch'aw na lare. %mor nojimal wa, wene k-0/ch'aw na le are. %eng %spa poco a poco, talvez va a hablar ella. N kach'aw na lo' la la. %mor k-0/ch'aw na lo' la la. %eng %spa talvez va a hablar. N maja mas clara ne lo. %mor maja mas clara ne lo. %eng %spa todavia no es muy clara. A pero ya kach'aw chik. %mor pero ya k-0/ch'aw chi-k. %eng %spa pero ya habla. N kach'aw chik. %mor k-0/ch'aw chi-k. %eng %spa ya habla. N saj jewa cha' al Tian. %mor /saj jewa /cha' al Tian. %eng %spa venga aca Seb dice. A jat ruk' al. %mor /jat r-uk' al. %eng %spa anda con Sep. U kawetz'ab'ej inaj a kej cha, dih. %mor kawetz'ab'ej inaj a kej cha, dih. %eng %spa vas a jugar con tu cabellito dice, muchacha. A xul chi ka nan e' k'o jun alas ruk' e. %mor x-0/ul chi ka a-nan e' /k'o: jun alas r-uk' e. %eng %spa llego tu mama, tiene un tu muñeco. A le, kawetz'ab'ej, kaya chirij ikej. %mor le, k-0-aw/etz'an-b'e-j, k-0-a/ya' chi-r-ij i-kej. %eng %spa lo vas a jugar, lo pones encima del cabello. N jak'axtaj loq di. %mor /j-0-a/k'am-xtaj la-oq di. %eng %spa anda a traer la muchacha. A kaya chiri ri, tekuri je ka'ana le. %mor k-0-a/ya' chiri ri, tekuri je k-0-a/b'an-a le. %eng %spa lo pones aqui, despues haces asi. A che le kej, pit, pit, pit, kacha. %mor che le kej, pit, pit, pit, k-0/cha'. %eng %spa con el cabello, pit, pit, dices. A cha'ana che le kej e, kab'in ku la'. %mor ch-0-a/b'an-a che le kej e, k-0/b'in ku la'. %eng %spa hagalo el cabello, lleva a caminar. A le k'o jun alas e. %mor le /k'o: jun alas e. %eng %spa hay un muñeco. A k'o chi jun kar jetaq ale le jachopa. %mor /k'o: chi jun kar jetaq ale le /j-0-a/chap-a. %eng %spa hay otro pescado por alla, anda a agarrarlo. A le' jela katek e'. %mor le' jela k-at/b'e-ik e'. %eng %spa por alla te vas. *S1-29 N ........... %mor ........... %eng %spa A jekula le kawekaj e. %mor jekula le k-0-aw/eqa-j e. %eng %spa asi lo cargas. R di. %mor di. %eng %spa muchacha. N la k'ute. %mor la k'ute. %eng %spa ya viste. A la jun kare. %mor la jun kare. %eng %spa un pescado. N ka'an ta chi, di, di. %mor k-0-a/b'an ta chi, di, di. %eng %spa ya no lo hagas muchacho, muchacha. A pit, katcha'. %mor pit, k-at/cha'. %eng %spa pit dices. C kab'inik. %mor kab'inik. %eng %spa camina. A chab'inisaj, ke'e le kej, ke'ewih. %mor ch-0-a/b'in-isa-j, k-0/b'e le kej, k-0/b'e wi-h. %eng %spa caminalo, se va el cabello, se va. N chana. %mor ch-0-a/b'an-a. %eng %spa hagalo. U wi xe le tz'i chawij jat, cha kowij. %mor wi xe le tz'i chawij jat, cha kowij. %eng %spa si se van al perro detras anda apurate. N tzare la le chij e, jas karaj e. %mor tzare la le chij e, jas k-0-r/aj e. %eng %spa es el chivo el que quiere. A are la . %mor are la . %eng %spa ese. N uchija, le jas uqana lare le. %mor uchija, le jas u/qana le are le. %eng %spa la puerta es el que le gusta. C a utz le uchija?. %mor a utz le uchija?. %eng %spa te gusta la puerta?. T utz. = utz. %mor utz. %eng %spa me gusta. U al Tian cha'. %mor al Tian cha'. %eng %spa Seb dice. N chel b'ik e, e ku wa lali. %mor x-0/el b'i-k e, e ku wa le ali. %eng %spa salio, se fue la muchacha. N xe'e chuwach e, saj dil. %mor x-0/b'e chi-u-wach e, /saj dil. %eng %spa delante de ella, venga aca muchacha. N sep, are lali jewa', di. %mor sep, are lali jewa', di. %eng %spa Sep, es la muchacha que muchacha. C nojimal. %mor nojimal. %eng %spa poco a poco. N nojimal lo la kepetik chi. %mor nojimal lo la k-e/pet-ik /chi. %eng %spa talves poco a poco viene. N jo, la k'ut kachari kach'awik. %mor /jo, la k'u-t k-0/cha' ri k-0/ch'aw-ik. %eng %spa vamos, ya vieron que habla. S jo kut i. = jo kut i. %mor /jo ku-t i. %eng %spa vamos pues. A are mas koq' le re lal lon. %mor are mas k-0/oq' le r-e le al lon. %eng %spa llora mas el de Petrona. N a koq'ik lal lon. %mor a k-0/oq'-ik le al lon. %eng %spa llora Petrona. *S1-30 N a xa xok chiwach?. %mor a xa x-0/oq' chi-i-wach?. %eng %spa llora delante de uds.?. N i, xa xuxej rib'. %mor i, xa x-0-u/xej r-ib'. %eng %spa susto. A xa kuxej rib' e. %mor xa k-0-u/xej r-ib' e. %eng %spa solo tiene miedo. N tzij i. %mor tzij i. %eng %spa talvez. N ...... %mor ...... %eng %spa N e,tzak k7u la le. %mor e,/tzaq k7u la le. %eng %spa se cayo ese. A jasa moda le wari. %mor jasa moda le wari. %eng %spa que moda es esta. C tzak nu paraguas. %mor tzak nu paraguas. %eng %spa se cayo mi paraguas. N xok uloq. %mor x-0/ok la-oq. %eng %spa entren, pase adelante. A ........... %mor ........... %eng %spa N ........... %mor ........... %eng %spa U ........... %mor ........... %eng %spa N katzijonik i. %mor k-0/tzij-on-ik i. %eng %spa habla. A chama b'ik, katzijon jon rato rok'. %mor ch-0-a/k'am-a b'i-k, k-at/tzij-on jun rato r-uk'. %eng %spa hagalo, vas a platicar un rato con el. A ma utz takam b'ik, katzijon jun rato ruk'. %mor ma utz t-0-a/k'am b'i-k, k-at/tzij-on jun rato r-uk'. %eng %spa no esta bueno llevarlo, vas a platicar un rato con el. N ala cha', la lelelele. %mor ala /cha', la lelelele. %eng %spa muchacho dice, ese. N a kuxej rib' a xane'. %mor a k-0-u/xej r-ib' a xane'. %eng %spa tiene miedo o. A xa katkujena pa ja. %mor xa k-at/kujen-a pa ja. %eng %spa vas a estar en la casa. N la tune?. %mor la tune?. %eng %spa Antonio?. A pares. %mor pares. %eng %spa por eso. N a kuk'am b'i la le'. %mor a k-0-u/k'am b'i la le'. %eng %spa va a llevar eso?. N nik, a kak'am b'ik chela'. %mor nik, a k-0-a/k'am b'i-k chela'. %eng %spa saber si llevas. N si, utz are le le le karaj. %mor si, utz are le le le k-0-r/aj. %eng %spa esta bien eso es lo que quiere. A utz kuk'am b'i jun rato. %mor utz k-0-u/k'am b'i jun rato. %eng %spa mejor llevan un rato. A y katzijon lare ruk'. %mor y k-0/tzij-on le are r-uk'. %eng %spa y platica el con ella. C a je', utz. %mor a je', utz. %eng %spa si, esta bien. *S1-31 N katzijonik di. %mor k-0/tzij-on-ik di. %eng %spa habla. A chama b'ik. %mor ch-0-a/k'am-a b'i-k. %eng %spa llevatelo. A katzijon jun rato ruk'. %mor k-at/tzij-on jun rato r-uk'. %eng %spa vas a platicar un rato con el. V xama xa radio la karilo. %mor xama xa radio la karilo. %eng %spa ella va a ver que es radio. S chuch, chuch, chuch. = chuch, chuch, chuch. %mor chuch, chuch, chuch. %eng %spa U k'o inaj e keje. %mor k'o inaj e keje. %eng %spa tiene un cabellito. T ja. = ja. %mor ja. %eng %spa que. U k'o inaj e kej. %mor k'o inaj e kej. %eng %spa tiene un cabellito. T ja, b'ej, kej. = ja, b'ej, kej. %mor ja, b'ej, kej. %eng %spa cabellito. S utz kula. = utz kula. %mor utz ku-la. %eng %spa esta bien. U wene kujpechi viernes. %mor wene kujpechi viernes. %eng %spa talvez vieramos al viernes. T b'ay, nim ih. = b'ay, nim ih. %mor b'ay, nim ih. %eng %spa U wene xkama nuwach. %mor wene xkama nuwach. %eng %spa talvez se acostumbre. T b'eej, ay kaj. = kej, ay kej. %mor kej, ay kej. %eng %spa cabello, cabello. A nojimal kak'ama nuwach. %mor nojimal k-0-a/k'am-a nu-wach. %eng %spa poco a poco talvez se acostumbra. N nojimal lo la kak'ana uwach. *** %mor nojimal lo la k-0-a/k'am-a u-wach. %eng %spa poco a poco talvez se acostumbra. A nojimal lo la are le junab'. %mor nojimal lo la are le junab'. %eng %spa poco a poco talvez por sus anos. S chawila awuk'. = chawila awuk'. %mor ch-0-aw/il-a aw-uk'. %eng %spa mira, contigo. T u liip, t'ax. = u liip, t'ax. %mor u liip, t'ax. %eng %spa S jo chi a. = jo chi a. %mor /jo chi a. %eng %spa vamos. U kixkuje kuchi la. %mor kixkuje kuchi la. %eng %spa se van a quedar ella. T t'ax, q'o. = k'ax, q'o. %mor k'ax, q'o. %eng %spa cuesta. S le. = le. %mor le. %eng %spa ese. T taxi. = taxi. %mor taxi. %eng %spa S tija, tija kalcha'. = chatija, chatija katcha'. %mor *ch-0-*a/tij-a, *ch-0-*a/tij-a k-at/cha'. %eng DEP-3A-2E/eat-TDEP, DEP-3A-2E/eat-TDEP INCOMP-2A/say. %spa come, come dice. S qak'u'u jo'. = kaqak'u'u jo'. %mor *k-0-qa/k'u'-u /jo'. %eng INCOMP-3A-4E/hide-TTV /go. %spa escondalo, vamos. *S1-32 S ik tan. = ik tan. %mor ik tan. %eng %spa R atun. %mor atun. %eng %spa Antonio. S uy, anan. = uy, anan. %mor uy, anan. %eng %spa cheetah. S chucha. = chucha. %mor chucha. %eng %spa uy, pit, pit. S b'ocina. = b'ocina. %mor b'ocina. %eng %spa pit, pit, tax. S car = kar. %mor kar. %eng %spa pescado. R vaya, vaya, wan. %mor vaya, vaya, wan. %eng %spa vaya. S impele. = impele. %mor impele. %eng %spa miren. U al Tian. %mor al Tian. %eng %spa Seb. R al Tian chi, le chi. %mor al Tian chi, le chi. %eng %spa Seb, alla. T jas uwach. = jas uwach. %mor jas uwach. %eng %spa que es. T je je, li li'. = je je, ri ri'. %mor je je, ri ri'. %eng %spa como este. R kab'irib'astik. %mor k-0/b'ir-ib'at-ik. %eng INCOMP-3A/tremble-AUG-TIV. %spa tiembla. T lik kab'irib'atik. *** = k'o:lik kab'irib'atik. %mor */k'o:-l-ik k-0/b'ir-ib'at-ik. %eng */exist-POS-TIV INCOMP-3A/tremble-AUG-TIV. %spa tiembla. R chichi, chi. %mor chichi, chi. %eng %spa chichi, chi. T leh, leh. = leh, leh. %mor leh, leh. %eng %spa ese, ese. U lak'ute. %mor lak'ute. %eng %spa ya viste. R chaqon al tian le. %mor chaqon al tian le. %eng %spa cosquilla Seb. R tur tur. %mor tur tur. %eng %spa T pa leh, le', impele. = chawila mpe leh, le', chawila mpe le. %mor *ch-0-*aw/*il-*a mpe leh, le', *ch-0-*aw/*il-*a mpe le. %eng *DEP-3A-*2E/*see-*TDEP EMPH there, there, + *DEP-3A-*2E/*see-*TDEP EMPH there. %spa mira, mira. R chi, chi, chi, sa k'ut. = ay ya kik. %mor chi, chi, chi, sa k'ut. %eng %spa dalo. R le'. %mor le'. %eng this. %spa ese. R k'o taj, q'ab'. = n k'o: ta q'ab'aj. %mor n /k'o: ta q'ab'-aj. %eng NEG /exist NEG hand-AL. %spa no hay mano. T kay lili', ka'. = kakay ri ri. %mor *k-0/kay ri ri. %eng *INCOMP-3A/look this this. %spa mire este. R iisa k'ut kay. %mor iisa k'ut kay. %eng %spa piedra de moler, recoger, levantar. *S1-33 R saj k'ut cha. %mor /saj k'u-t /cha. %eng /come EMPH-T /say. %spa venga pues dice. T lik. = k'o:lik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng /*exist-POS-TIV. %spa hay. R qachararej, le che pur, pur. %mor qachararej, le che pur, pur. %eng %spa lo arrastramos. R k'ana, pele. %mor k'ana, pele. %eng %spa esperate, mira. R vaya, vaya, vaya. %mor vaya, vaya, vaya. %eng %spa vaya. T in ka'a chi. = karro chik. %mor karro chi-k. %eng car other-T. %spa otro carro. R pele tun. %mor pele tun. %eng %spa mira Antonio. V jas xuano. %mor jas xuano. %eng %spa ave hizo. R pele, pele. = pele, pele. %mor pele, pele. %eng %spa mira, mira. R pele, pele di dia ku lok' le. = di chaya ku loq'e. %mor pele, pele di ch-0-a/ya' ku loq' e. %eng %spa R muchacha damelo. %mor muchacha damelo. %eng %spa R pele. = pele. %mor mpe le. %eng %spa R mira. %mor mira. %eng %spa mira. V a jawile Tian, jawile jas xuanole. %mor a jawile Tian, jawile jas xuanole. %eng %spa muchacha, donde esta Seb, donde esta, que paso. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. R pele vaya vaya, vaya pole. = pele vaya vaya, vaya pole. %mor pele vaya vaya, vaya pole. %eng %spa mira, vaya. T kale'. = karro. %mor karro. %eng car. %spa el carro. T e'le'. = e'le'. %mor e' le'. %eng %spa T al Sep. *** = al Sep. %mor al Sep. %eng %spa al Sep. R sach. %mor sach. %eng T m. = m. %mor m. %eng %spa T m. = m. %mor m. %eng %spa T chaya lee lee li' le' deh. *** = chaya le riri. %mor ch-0-a/ya' le ri ri. %eng DEP-3A-2E/give the this here. %spa dame esto. R le'. %mor le'. %eng %spa alli esta. T chale'. = chaya le'. %mor ch-0-a/*ya' le'. %eng DEP-3A-2E/*give that. %spa da eso. R m, qatzyak. %mor m, q-atzyaq. %eng %spa nuestra ropa. T tza'. = sach'. %mor sach'. %eng %spa que. M m ware cha recha. %mor m ware cha recha. %eng %spa su comida. T tem. = tem. %mor tem. %eng chair. %spa silla. *S1-34 T lele' m. = lele' m. %mor lele' m. %eng %spa ese. T tem, tem. = tem, tem. %mor tem, tem. %eng %spa silla. U k'o la chi la, k'o atem di. %mor k'o la chi la, k'o atem di. %eng %spa tiene silla, muchacha. V k'o a tem. %mor k'o a tem. %eng %spa tiene silla. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. R k'o al Tian keeje. %mor k'o al Tian keeje. %eng %spa estas Seb. U k'o inaj kej. %mor k'o inaj kej. %eng %spa hay un cabellito. T le' ay kax. = wakax. %mor wakax. %eng %spa la vaca. R wilampe le xu'ano le. %mor *ch-0-aw/il-a mpe le x-0-u/b'an-o le. %eng DEP-3A-2E/see-TDEP EMPH REL COMP-3A-3E/do-TTV there. %spa venga a ver lo que hizo. T kotyih kax. = k'olik wakax. %mor /k'o:-l-ik wakax. %eng /exist-POS-TIV cow. %spa hay, hay una vaca. R tian, le le', tian. %mor tian, le le', tian. %eng %spa Seb, ese, Seb. T ay tax. = wakax. %mor wakax. %eng %spa vaca. U al Tian. %mor al Tian. %eng %spa Sep. T taxe'. = wakax e'. %mor wakax e'. %eng cow there. %spa vaca. U tawarax e'. = la wakax e. %mor le a-wakax e'. %eng %spa tu vaca. T leh, leh. = leh, leh. %mor leh, leh. %eng %spa ese. R pit, pit. %mor pit, pit. %eng %spa T kax, kax. = wakax, wakax. %mor wakax, wakax. %eng %spa vaca, vaca. R kuwik. %mor kuwik. %eng %spa T pal le', kaaje', kaaje. = chawila mpe le, kej e, kej e. %mor *ch-0-*aw/*il-*a mpe le, kej e, kej e. %eng *DEP-3A-*2E/*see-*TDEP EMPH there, horse there, horse there. %spa mira, cabello, cabello. U kareqaje, kej katcha'. %mor k-0-r/eqa-j e, kej k-at/cha'. %eng INCOMP-3A-3E/carry-DER there, horse INCOMP-2A/say. %spa mira se lo carga cabello diga. T keej. = keej. %mor keej. %eng %spa cabello. U al Tian. %mor al Tian. %eng %spa Seb. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. U k'o la kej. %mor k'o la kej. %eng %spa tiene cabello. T lee no keeje. = le, le keje. %mor le, le keje. %eng %spa alli esta, el cabello. *S1-35 T chut'. = chut'. %mor chut'. %eng %spa U ja?. %mor ja?. %eng T lik e chut'. = k'olik e. %mor /*k'o:-l-ik e. %eng /*exist-POS-TIV there. %spa esta. U lak'ut k'o uxut'. %mor lak'ut k'o uxut'. %eng %spa ya viste, tiene nalgas. T teej. = kej. %mor kej. %eng %spa cabello. U ak'ut k'o a keeje. %mor ak'ut k'o a keeje. %eng %spa ya viste, tienes cabello. T tem, tem. = tem, tem. %mor tem, tem. %eng %spa silla, silla. U k'o a tem. %mor k'o a tem. %eng %spa tienes silla. T noh. = noh. %mor noh. %eng %spa no. R ay no. %mor ay no. %eng %spa ay no. T utz. = utz. %mor utz. %eng %spa bien. U al tian utz. %mor al tian utz. %eng %spa Seb es buena. T teme', tem. = teme', tem. %mor teme', tem. %eng %spa silla, silla. U k'o a tem. %mor k'o a tem. %eng %spa tienes silla. T tem, tem. = tew, tem. %mor tew, tem. %eng %spa aire, silla. T chux, le li, chux le li. = katchux chiri. %mor *k-*at/chux chiri. %eng *INCOMP-*2A/sit here. %spa sienta te aqui. R ijit. %mor ijit. %eng %spa U itiji. %mor itiji. %eng %spa T wuk', wuk, wuk, kune' koliy. = wuk', wuk', wuk', k'u ne' k'o:lik. %mor w-uk', w-uk', w-uk', k'u ne' /k'o:-l-ik. %eng 1E-with, 1E-with, 1E-with, EMPH then /exist-POS-TIV. %spa conmigo, uno. T koolih nan. = k'o:lik nan. %mor /k'o:-l-ik nan. %eng /exist-POS-TIV mama. %spa mama. U el sepe. %mor el sepe. %eng %spa T taxe', tiit, pele'. = patax, tit, chawila mpe le'. %mor patax, tit, *ch-0-*aw/*il-*a mpe le'. %eng duck, tit, *DEP-3A-*2E/*see-*TDEP EMPH there. %spa pato, "tit", mira. T kan kaan, kal. = kan kaan, kal. %mor kan kaan, kal. %eng %spa T kax, kax, kax, k'ala, sep. = wakax, karro le, al sep. %mor wakax, karro le, *al sep. %eng %spa vaca, es carro. U sep dih. %mor sep dih. %eng %spa Sep muchacha. T kaje. = kej e. %mor kej e. %eng %spa cabello. U k'o le kej. %mor k'o le kej. %eng %spa esta cabello. *S1-36 T leh. = leh. %mor leh. %eng %spa ese. U le tzi. %mor le tzi. %eng %spa el perro. T chucha, chucha, le. = chucha, chucha, le. %mor chucha, chucha, le. %eng %spa R uy kej cha. %mor uy kej cha. %eng %spa cabello dice. U la k'ute le ake. %mor la k'ute le ake. %eng %spa ya viste la gallina. T keje sa'. = keje' cha'. %mor kej e' /cha'. %eng horse there /say. %spa cabello. T yak'e uch. = yak'e uch. %mor yak'e uch. %eng %spa venga. R li le le le. %mor li le le le. %eng %spa muchacha, ese. T ay, ay, ek. = xe'ek. %mor *x-0/b'e-ik. %eng *COMP-3A/go-TIV. %spa ay, se fue. R tiane'. %mor tiane'. %eng %spa Seb. T ay. = ay. %mor ay. %eng %spa ay. U di chix etza'na ku chila le, uy ala. %mor di chix etza'na ku chila le, uy ala. %eng %spa muchachas, juegen alli. U sal ki xelik. %mor sal ki xelik. %eng %spa no hacen bien. R wilampeh, kalchux chile le'. %mor wilampeh, kalchux chile le'. %eng %spa mire, sientate aqui. T kach, chux. = chakach katchux. %mor chakach *k-*at/chux. %eng basket *INCOMP-*2A/sit. %spa canasta, sientate. R pele', li'. %mor pele', li'. %eng %spa mira, ese. T tax. = patax. %mor patax. %eng %spa pato. R jo pele. %mor jo pele. %eng %spa vamos horita. T tax. = patax. %mor patax. %eng %spa pato. T rimpele'. = chawila mpe le'. %mor *ch-0-*aw/il-*a mpe le'. %eng *DEP-3A-*2E/see-*TDEP EMPH there. %spa mira. T jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. R a kab'in puch e le'. %mor a k-0/b'in pu-ch e le'. %eng QY INCOMP-3A/travel then-T that there. %spa acaso camina. T mpele, uy. = chawila mpe le, uy. %mor *ch-0-*aw/*il-*a mpe le, uy. %eng *DEP-3A-*2E/*see-*TDEP EMPH there, EXC. %spa mira. R kayala le?. %mor kayala le?. %eng %spa carro?. *S1-37 R jo' kut. %mor /jo' k'u-t. %eng /go then-T. %spa vamos pues. T jo'. = jo'. %mor /jo'. %eng /go. %spa vamos. R tawena al tian. %mor tawena al tian. %eng %spa esta bien Seb. T ja'. = jo'. %mor /jo'. %eng /go. %spa vamos. U saj e ware di, chila le'. %mor /saj eware di, chila le'. %eng /come here dear, there there. %spa viene aca muchacha, alli. U k'o lakej di. %mor /k'o: le: a-kej di. %eng /exist the 2E-horse dear. %spa esta tu cabello, muchacha. R kayuqub'a. %mor k-0/yuq-ub'a'. %eng INCOMP-3A/tie-CAUSE. %spa no esta, lo amaremos. T we'. = we'. %mor we'. %eng %spa R a utz jo' ri. %mor a utz jo' ri. %eng %spa esta bien, vamos horita. T wen ali'. = tawen ali'. %mor tawen ali'. %eng ok girl. %spa esta bien muchacha. U chiri kixetz'an wi ri. %mor chiri k-ix/etz'an wi ri. %eng here INCOMP-5A/play PROLOC here. %spa aqui van a jugar. T jo le li'. = jo le ri'. %mor /jo le ri'. %eng /go the this. %spa vamos. U chatkula chila le'. %mor ch-at/kul-a chila le'. %eng DEP-2A/sit-TDEP there there. %spa sientate por alli. U chaya ka le recha cha. %mor ch-0-a/ya ka le r-echa /cha. %eng DEP-3A-2E/give then the 3E-POSS /say. %spa dale de ella. T tale', b'elto. = tale', b'elto. %mor tale', b'elto. %eng %spa R vaya. %mor vaya. %eng %spa vaya. U sepe'. %mor sepe'. %eng %spa inaj a wetzabal e, kichi kuto7le. U un tu juguete, te gusta oir. %mor un tu juguete, te gusta oir. %eng %spa nu le, xapeile. U esta feo. %mor esta feo. %eng R telok. %mor telok. %eng %spa salite. U juna karra le. %mor juna karra le. %eng %spa un tu carro. T utz. = utz. %mor utz. %eng %spa esta bien. R utz chi. %mor utz chi. %eng %spa esta bien. R kax. = wakax. %mor wakax. %eng %spa vaca. U la k'ut k'o la wakax. %mor la k'ut k'o la wakax. %eng %spa ya viste esta tu vaca. *S1-38 R tu, tu, tu. %mor tu, tu, tu. %eng %spa tu, tu, tu. U chiwetzab'ej chiri ri. %mor chiwetzab'ej chiri ri. %eng %spa juegen aqui. R tu, tu. %mor tu, tu. %eng %spa tu, tu. U saj al tian. %mor saj al tian. %eng %spa venga Seb. T ay taj. = ay taj. %mor ay taj. %eng %spa R le jun chike, le, uy chik. %mor le jun chike, le, uy chik. %eng %spa el otro, ese, otro. T taj. = taj. %mor taj. %eng %spa R waral le cha. %mor waral le cha. %eng %spa aqui dice. T kala, kala. = kala, kala. %mor kala, kala. %eng %spa carro, carro. T kala iii. = kala iii. %mor kala iii. %eng %spa T kinweqaj. *** = kinweqaj. %mor k-0-inw/eqa-j. %eng INCOMP-3A-1E/carry-DER. %spa voy a cargar. T juan le lili, juan le lili. = Juana le riri. %mor Juana le riri. %eng %spa Juana es este. T in e7. = in e7. %mor in e7. %eng %spa U jun wak' e. %mor jun wak' e. %eng %spa una gallina. T shu'x. = chux. %mor /chux. %eng /sit. %spa sientate. U jas uwach. %mor jas uwach. %eng %spa que es. T chu'x. = chux. %mor /chux. %eng /sit. %spa sientate. U tawen, jun ake' ix chapa. %mor tawen, jun ake' ix chapa. %eng %spa esta bien, una gallina. T kej lele li', kax. = wakax kej riri. %mor wakax kej riri. %eng %spa es cabello, vaca. T wakax. = wakax. %mor wakax. %eng %spa vaca. U tetzana k'ut cha'. %mor tetzana k'ut cha'. %eng %spa juega pues dice. R ay inaj uwach'e, ay chux inaj uwach e'ay. %mor ay inaj uwach'e, ay chux inaj uwach e'ay. %eng %spa ay su carita, ay que bonita es su carita. T wach'e, wach le', wache', wache'. = wach'e, wach le', wache', wache'. %mor wach'e, wach le', wache', wache'. %eng %spa su cara, su cara, su cara. R o jat'in q'ayes. %mor o jat'in q'ayes. %eng %spa amarrar hierba. T chana, keeje. = chameh utzam e. %mor chameh u-tzam e. %eng %spa nariz. U la k'ut k'o utzam e. %mor la k'ut k'o utzam e. %eng %spa ya viste tiene nariz. *S1-39 T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. U tzane. %mor tzame. %eng %spa nariz. R o. %mor o. %eng %spa o. U q'ana karilna. %mor q'ana karilna. %eng %spa esperate lo va a ver. T tzame. = tzam e'. %mor tzam e'. %eng %spa nariz. R le chi, q'ana noh. = le chiri, q'ana noh. %mor le chi-ri, q'ana noh. %eng %spa aqui, espera. T nah. = qana. %mor *ch-*at/aqan-a. %eng *DEP-*2A/wait-TDEP. %spa espera. R uy alih. %mor uy alih. %eng %spa uy, muchacha. U chu'anana'. %mor chu'anana'. %eng %spa que haga. R uy li dile. %mor uy li dile. %eng %spa uy muchacha. T m, chix. = m, chux. %mor m, /chux. %eng m, /sit. %spa sientate. A inaj ak tiane, tiane. %mor inaj ak tiane, tiane. %eng %spa una gallina Seb. A chana ku lakej, kab'inik ee. %mor ch-0-a/b'an-a ku le a-kej, k-0/b'in-ik ee. %eng %spa haga tu cabello, camina. A kapetik ee, ch'ikil uwi le. %mor k-0/pet-ik ee, ch'ikil u-wi le. %eng %spa viene ve, esta de cabeza. T keej kale li. = keej kale li. %mor keej kale li. %eng %spa cabello, carro. A chaya le si chirij e kej. %mor ch-0-a/ya' le si chi-r-ij e kej. %eng %spa ponga la leña encima del cabello. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A chaya le si chirij e kej. %mor ch-0-a/ya' le si chi-r-ij e kej. %eng %spa ponga la leña encima del cabello. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A chaya le jun si' chirij ekej, kaseq'aj. %mor ch-0-a/ya' le jun si' chi-r-ij e kej, k-0-r/eqa-j. %eng %spa ponga una leña encima del cabello, lo carga. A lee k'o jun si' chiri ri. %mor lee /k'o: jun si' chiri ri. %eng %spa hay una leña aqui. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A k'o le jun kar chawij e. %mor /k'o: le jun kar chi-aw-ij e. %eng %spa hay un pescado atras de ud. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A le jun kar k'o chawij eh. %mor le jun kar /k'o: chi-aw-ij eh. %eng %spa el pescado esta atras de ud. T ka loo. = ka loo. %mor ka loo. %eng %spa carro. *S1-40 A le jun kar e' xak polik e'. %mor le jun kar e' xak /pol-ik e'. %eng %spa este pescado esta tirado. R tian le cha chit, chit. %mor tian le cha chit, chit. %eng %spa Seb, mire dice. R ali cha' chit, chit. %mor ali cha' chit, chit. %eng %spa muchacha dice. A req'aj b'i le k'im le kej ee. %mor r/eqa-j b'i le k'im le kej ee. %eng %spa el cabello se cargo el pajon. T keej. = keej. %mor keej. %eng %spa cabello. A reqaj b'i le k'im. %mor r/eqa-j b'i le k'im. %eng %spa se cargo el pajon. T leh. = leh. %mor leh. %eng %spa ese. R vaya, kareq'aj b'ik cha'. %mor vaya, kareq'aj b'ik cha'. %eng %spa vaya lo va a cargar dice. U are kawa le kasutinik dale, kasutinike. %mor are kawa le kasutinik dale, kasutinike. %eng %spa esta es el que estaba dando vueltas. A are k'ut, mawetam tajin ka'an b'i che linaj kej e'. %mor are k'ut, m-0-aw/etam /tajin k-0-a/b'an b'i che le inaj kej e'. %eng %spa si pues, no sabes que esta haciendo con el cabellito. U mawetaj. %mor mawetaj. %eng %spa no es mio. A kakan ya linaj ke le chiri ku. %mor k-0-ki/b'an ya le inaj ke le chiri ku. %eng %spa hacen el de ellos aqui. A aw utz. %mor aw utz. %eng %spa hace bien. U ja. %mor ja. %eng %spa que. A kasilob'ik linaj k'aq, linaj k'aq. %mor k-0/silob'-ik le inaj k'aq, le inaj k'aq. %eng %spa se mueve el rojito, el rojito. U tajin kasilob'ike'. %mor tajin kasilob'ike'. %eng %spa se esta moviendo. A linaj k'aq. %mor linaj k'aq. %eng %spa el rojito. U le kuano le wari. %mor le kuano le wari. %eng %spa lo que hace, esto. A pares. %mor pares. %eng %spa si pues. U kayub'uyutik. %mor kayub'uyutik. %eng %spa esta parpadeando. A a taken b'a kuan ri. %mor a /tajin b'a k-0-u/b'an ri. %eng %spa entonces esta haciendo. A jachin aj ch'aqe le jun q'oq al Tian. %mor jachin aj ch'aqe le jun q'oq al Tian. %eng %spa de quien es este chile coyote Seb. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A a wech at. %mor a wech at. %eng %spa es tuyo. T m qkaq'. = m qaq'. %mor m q'aq'. %eng m fire. %spa fuego. *S1-41 U qaq. %mor qaq. %eng fire. %spa fuego. A a wech at e waril. %mor a wech at e waril. %eng %spa es tuyo este. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A a wech at. %mor a wech at. %eng %spa es tuyo. T li leu. = ri le len. %mor ri le len. %eng %spa aqui esta el centavo. A k'o jun a awa le. %mor /k'o: jun a awa le. %eng %spa tienes un agua. R rech al le na chi, chaya al Tiane'. %mor rech al le na chi, chaya al Tiane'. %eng %spa es de Elena, dalo Seb. A k'o jun a awa lee'. %mor /k'o: jun a awa lee'. %eng %spa tienes agua. T jah?. = jah?. %mor jah?. %eng %spa que?. A k'o jun a awa le'. %mor /k'o: jun a awa le'. %eng %spa tienes un agua. T ab'ah. = awa. %mor awa. %eng %spa agua. A k'o jun a awa pa le lamet al. %mor /k'o: jun a awa pa le lamet al. %eng %spa tienes un agua en la botella. T awe'. = awa le. %mor awa le. %eng %spa es agua. A awa'. %mor awa'. %eng %spa agua. T leh. = leh. %mor leh. %eng %spa ese. A jawile. %mor jawile. %eng %spa donde esta. T leh. = leh. %mor leh. %eng %spa ese. A a katijoh. %mor a k-0-a/tij-oh. %eng %spa comes. T no. = no. %mor no. %eng %spa no. A katij le awa. %mor k-0-a/tij le awa. %eng %spa tomes el agua. R ana. %mor ana. %eng %spa no. T awa'. = awa. %mor awa. %eng %spa agua. R le cha. %mor le cha. %eng %spa ese dice. A k'o jun aq'eb'al e. %mor /k'o: jun a-q'eb'al e. %eng %spa tienes una tinaja. T jah?. = jah?. %mor jah?. %eng %spa que?. A k'o jun aq'eb'al e. %mor /k'o: jun a-q'eb'al e. %eng %spa tienes una tinaja. *S1-42 T na. = na. %mor na. %eng %spa A le'. %mor le'. %eng %spa ese. T le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. A kak'am joron chupam. %mor k-0-a/k'am joron chi-u-pam. %eng %spa recibes el agua adentro?. T lan. = jaron. %mor jaron. %eng %spa agua. A kak'ama le joron e'. %mor k-0-a/k'am-a le joron e'. %eng %spa vas a traer el agua. R ay katix che nu q'ab'. %mor ay katix che nu q'ab'. %eng %spa ay riegas sobra mi mano. A k'o lawa le'. %mor /k'o: le a-wa le'. %eng %spa tienes comida. T m. = m. %mor m. %eng %spa m. A le polik e'. %mor le /pol-ik e'. %eng %spa lo que esta tirado. T lo'. = lo'. %mor lo'. %eng %spa A le k'o jun amuyek polik e'. %mor le /k'o jun a-muyek /po-l-ik e'. %eng there /exist one 2E-doll /lying-POS-TIV there. %spa tienes un muñeco tirado. R chucha. %mor chucha. %eng %spa chucha. A xa kaweqaj e muyek. %mor xa k-0-aw/eqa-j e muyek. %eng %spa solo vas a cargar el muñeco. *xk'is le cinta S-1.