T(iyaan) S(ep) N(an) A(ugustin) C(liff) U(brother) K(tat) * Altiyaan 2 *Age 2;1.17 *No of utterances: 417 *MLU: 1.07 *S2-1 A k'o qaxe' qib. %mor k-0-qa/xe'-j q-ib'. %eng %spa tenemos miedo. N chiri b'a wa kixe'j iwib'. %mor chiri b'a wa k-0-i/xe'-j iw-ib'. %eng %spa con razon, tienen miedo. N kixpetik, chiri b'a wa. %mor k-ix/pet-ik, chiri b'a wa. %eng %spa de venir, con razon. A chiri chi. %mor chiri /chi. %eng %spa por eso. N chiri wa. %mor chiri wa. %eng %spa por eso. A al tian. %mor al tian. %eng %spa Sebastiana. N al tian cha. %mor al tian /cha'. %eng %spa Seb dice. T m. = m. %mor m. %eng %spa A al tian. %mor al tian. %eng %spa Seb. N chixetz'ana ruk' al Sep cha'. %mor ch-ix/etz'an-a r-uk' al Sep /cha'. %eng %spa juegan con Sep dice. A chixetz'ana ruk' al Sepee. %mor ch-ix/etz'an-a r-uk' al Sep-ee. %eng %spa juegan con Sep. N chixetz'anoq. %mor ch-ix/etz'an-oq. %eng %spa juegan. A chixetz'anoq al Sep. %mor ch-ix/etz'an-oq al Sep. %eng %spa juegan Josefa. C k'o a wuj. %mor k'o a wuj. %eng %spa tienes revista. C kasikij uwa wuj. %mor kasikij uwa wuj. %eng %spa lees tu revista. N kasikij uwa le wuj cha. %mor k-0-a/siki-j u-wa le wuj /cha'. %eng %spa lees la revista dice. N tetza'noq cha al Sep, al. %mor *ch-at/etz'an-oq /cha' al Sep, al. %eng %spa juega lo dice Josefa, muchacha. N chatsepeloq di, le'. %mor ch-at/sep-el-oq di, le'. %eng %spa sientate, muchacha. A al Tian. %mor al Tian. %eng %spa Seb'. N aya nan tzi' tira lali. %mor aya nan tzi' tira le ali. %eng %spa aya mama, es de altira muchacha. N chetz'anoq cha, chetz'anoq cha nan. %mor ch/etz'an-oq /cha', ch/etz'an-oq /cha' nan. %eng %spa juega dice, juega dice mamacita. U sa'aj. %mor /sa'aj. %eng %spa venga. N ta la le. %mor ta la le. %eng %spa ese, ese. A tetzana ruk', jas pe lab'i da. %mor at/etz'an-a r-uk', jas pe le a-b'i da. %eng %spa juega con ella muchacho, como te llamas muchacho. N a pox. %mor a pox. %eng %spa Seb'astian. U in a pox. %mor in a pox. %eng %spa soy Seb'. *S2-2 N xa kate le kul pa si'. %mor xa kate le k-0/ul pa si'. %eng %spa acab'a de llegar ese le¤a. N sib'alaj e tzile. %mor sib'alaj e tzile. %eng %spa estan muy sucio. A a kate le kamtaj la pa si. %mor a kate le /k'am-taj la pa si'. %eng %spa acaba el de llegar ese le¤a. N te le kul pa si'. %mor te le k-0/ul pa si'. %eng %spa acab'o de llegar ese le¤a. A jah. %mor jah. %eng %spa que. N kate k'ut, xepe pa juyub'. %mor kate k'u-t, x-e/pet pa juyub'. %eng %spa si pues, vinieron a la monta¤a. A ah. %mor ah. %eng N chiri sus le jun katziyaq. %mor chiri sus le jun katziyaq. %eng %spa por eso estan sucio ud. la ropa. N kaminaq xaq'ol, pa taq ri xaq'ol. %mor /k'am-inaq xaq'ol, pa taq ri xaq'ol. %eng %spa tiene mucho lodo, por el lodo. A chiri b'a wa. %mor chiri b'a wa. %eng %spa entonces, es por eso. N ah, chiri k'ut e, kach'aw ta lala, ruk' al sep cha, di. %mor ah, chiri k'u-t e, k-0/ch'aw ta le ala, r-uk' al sep /cha', di. %eng %spa es por eso, no hablo el muchacho con el Sep, muchacha. C kach'ob' uwach. %mor kach'ob' uwach. %eng %spa conoces. N chana lina kej cha'. %mor ch-0-a/b'an-a le in a-kej /cha'. %eng %spa haga tu caballito dice. N kej cha, jawixtaj. %mor kej /cha', /j-0-aw/il-xtaj. %eng %spa caballo dice, anda a ver. C kach'ab'o'. %mor kach'ab'o'. %eng %spa conoces. U k'o chi jun a kej cha'. %mor k'o chi jun a kej cha'. %eng %spa tienes otro caballo dice. C aje, kej taj. %mor aje, kej taj. %eng %spa si, no es cab'allo. N chak mero kawarik. %mor chak mero k-0/war-ik. %eng %spa solo esta medio dormiendo. A m. %mor m. %eng %spa m. N chiri k'u wa xa k'an e'. %mor chiri k'u wa xa k'an e'. %eng %spa es por eso esta enojado. A tetzana ruk'e. %mor at/etz'an-a r-uk' e. %eng %spa juega con ella. N tetzana ruk' al Sep ali. %mor at/etz'an-a r-uk' al Sep ali. %eng %spa juega con Josefa muchacha. N tetzana ruk' al Tiane. %mor at/etz'an-a r-uk' al Tiane. %eng %spa juega con Seb'. N in'axtaj na le qakem cha'. %mor in/b'an-xta-j na le qa-kem /cha'. %eng %spa tengo que hacer nuestro tejido dice. T m. = m. %mor m. %eng %spa *S2-3 N in'axtaj na le qakem. %mor *k-0-in/b'an-xta-j na le qa-kem. %eng INCOMP-3A-1E/do-IMP-DER emph the 4E-weaving. %spa tengo que hacer nuestro tejido. T no. = no. %mor no. %eng %spa no. N .... %mor %eng %spa C jas uwach lale'. %mor jas uwach lale'. %eng %spa que es ese. N xa ne ruk' xinkojo wekuna charech. %mor xa ne r-uk' x-0-in/koj-o wekuna chi-r-e-ch. %eng %spa es que cuando fui a poner la vacuna. N e tz'i chiri xuxe'j rib'. %mor e tz'i chiri x-0-u/xe'-j r-ib'. %eng %spa debes entonces tiene miedo. A te, le xko taj chu wakun. %mor te, le x-0/k'o:-taj chi u-wakun. %eng %spa acaban de vacunarlo. N xk'otaj wekuna, chiri k'u xuxe'j rib'. %mor x-0/k'o:-taj wekuna, chiri k'u x-0-u/xe'-j r-ib'. %eng %spa le pusieron vacuna, cuando se asusto. N chiri kut xuxe'j rib' e. %mor chiri ku-t x-0-u/xe'-j r-ib' e. %eng %spa es por eso tiene miedo. N di cha. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha dice. T m. = m. %mor m. %eng %spa N tetz'anoq cha. %mor at/etz'an-oq /cha'. %eng %spa juega dice. N tetz'an ruk' al Sep. %mor at/etz'an r-uk' al Sep. %eng %spa juega con Josefa. N ink'axtaj na inaj akej. %mor in/k'am-xtaj na inaj a-kej. %eng %spa voy a traer tu cab'allito. C k'olik le tz'i. %mor k'olik le tz'i. %eng %spa te gusta el perro. T m. = m. %mor m. %eng %spa C le tz'i, le inaj tz'i. %mor le tz'i, le inaj tz'i. %eng %spa el perro, el perrito. T m. = m. %mor m. %eng %spa C kub'ij, wow, wow. %mor kub'ij, wow, wow. %eng %spa dice "wowow". U m. %mor m. %eng %spa C y k'o le jun chik. %mor y k'o le jun chik. %eng %spa y hay un otro. C kachab' uwach?, kachob'? %mor kachab' uwach?, kachob'? %eng %spa conoces? conoces? U naj ch'ij. %mor naj ch'ij. %eng %spa una ovejita. N naj ch'ij kacha cha. %mor naj ch'ij k-0/cha' /cha'. %eng %spa una ovejita dice. *S2-4 C inaj ch'ij. %mor inaj ch'ij. %eng %spa una ovejita. N tetz'anoq cha, tetz'anoq cha. %mor at/etz'an-oq /cha', at/etz'an-oq /cha'. %eng %spa juega dice, juega dice. C inaj ch'ij, ay, k'o le jun chik. %mor inaj ch'ij, ay, k'o le jun chik. %eng %spa una ovejita, ay hay un otro. C kachob' uwach, akachob' uwach? %mor kachob' uwach, akachob' uwach? %eng %spa conoces? conoces? N ali cha', ay inaj ch'ij kacha cha. %mor ali /cha', ay inaj ch'ij k-0/cha' /cha'. %eng %spa muchacha dice, ay el chivito dice. N la k'ute. %mor la k'ute. %eng %spa ya viste. C inaj ch'ij, le nima ch'ij y. %mor inaj ch'ij, le nima ch'ij y. %eng %spa el chivito, el ovejo grande y. C linaj ch'ij, ah je'. %mor linaj ch'ij, ah je'. %eng %spa el ovejo peque¤o, si. C le unan, y le nene'. %mor le unan, y le nene'. %eng %spa la mama y su nene. N inaj chiij cha'. %mor inaj chiij /cha'. %eng %spa T jah. = jah. %mor jah. %eng huh. %spa N inaj chiij. %mor inaj chiij. %eng %spa T je'. = je'. %mor je'. %eng yes. %spa N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha. T je'. = je'. %mor je'. %eng yes. %spa si. N tetz'anoq cha. %mor at/etz'an-oq /cha'. %eng %spa juega dice. N jewila linaj ch'ij cha. %mor /j-0-e-aw/il-a le inaj ch'ij /cha'. %eng %spa vaya a ver el ovejito dice. C k'o le jun chik, jas uwach le wari? %mor k'o le jun chik, jas uwach le wari? %eng %spa hay un otro, que es esto? C jun aq. %mor jun aq. %eng %spa un coche. N chatkuloq dih tesaj jewari'. %mor ch-at/kul-oq dih te/saj jewari'. %eng %spa estate quieto, vienes aqui. C akachob' uwach le ak'. %mor akachob' uwach le ak'. %eng %spa conoces el coche? C k'oo lee jun chik. %mor k'oo lee jun chik. %eng %spa hay un otro. U ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. C jas uwach lele'. %mor jas uwach lele'. %eng %spa que es eso. T ch'iij. = ch'iij. %mor ch'iij. %eng sheep. %spa ovejo. *S2-5 U ak' katcha, tian ak' katcha. %mor ak' katcha, tian ak' katcha. %eng %spa gallina dice, Seb' gallina dice. T m. = m. %mor m. %eng %spa U ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. C ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. T je'. = je'. %mor je'. %eng yes. %spa si. C ak', ah je, jun ak'. %mor ak', ah je, jun ak'. %eng %spa gallina, si una gallina. U ak', katcha'. %mor ak', katcha'. %eng %spa gallina diga. T ak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C jun ak', jun inaj ak'. %mor jun ak', jun inaj ak'. %eng %spa una gallina, una pollita. T e. = e. %mor e. %eng -. %spa e. U ak' katcha'. %mor ak' katcha'. %eng %spa gallina diga. T le'. = le'. %mor le'. %eng there. %spa ese. U ak' katcha'. %mor ak' katcha'. %eng %spa gallina diga. T jah. = jah. %mor jah. %eng huh? %spa que. U ak' katcha'. %mor ak' katcha'. %eng %spa gallina diga. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C aje, utz. %mor aje, utz. %eng %spa si, muy b'ien. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C y le le? %mor y le le? %eng %spa y ese. T chiij. = chiij. %mor chiij. %eng sheep. %spa ovejo. C ah ch'ij. %mor ah ch'ij. %eng %spa ah, ovejo. U ch'ij e wari'. %mor ch'ij e wari'. %eng %spa hay ovejas aqui. C ch'ij k'o wari. %mor ch'ij k'o wari. %eng %spa hay ovejas aqui. T le'... = le'... %mor le'... %eng %spa ese... T chi:j. = chi:j. %mor chi:j. %eng sheep. %spa el ovejo. C ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa el ovejo. T kup. = chikop. %mor chikop. %eng animal. %spa *S2-6 U chikop chi'. %mor chikop chi'. %eng %spa animal. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C no, k'o k'o pa wuj. %mor no, k'o k'o pa wuj. %eng %spa no esta en tu lib'ro. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. R ixjut chi. %mor ixjut chi. %eng %spa gusano. T ch'ij. = ch'ij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa oveja. C le tz'i. %mor le tz'i. %eng %spa el perro. A kariq chi jun e. %mor k-0-a/riq chi jun e. %eng %spa vas a encontrar otro. N k'o uk'ut e. %mor /k'o: u-qul e. %eng %spa tiene cuello. C le jun tz'i. %mor le jun tz'i. %eng %spa el perro. C le tz'i kub'ij "wow, wow". %mor le tz'i kub'ij "wow, wow". %eng %spa el perro dice "wow, wow". C y le ch'ij, le ch'ij ka'ek. %mor y le ch'ij, le ch'ij ka'ek. %eng %spa la oveja, la oveja se va. C ka'e le ch'ij. %mor ka'e le ch'ij. %eng %spa se va la oveja. C y le tz'i "wow, wow". %mor y le tz'i "wow, wow". %eng %spa el perro, guau, guau. C ka'e le tz'ij, le ch'ij. %mor ka'e le tz'ij, le ch'ij. %eng %spa se va el perro, a la oveja. R tz'ij chi. %mor tz'ij chi. %eng %spa el perro dice. C le ch'ij ka'e pa juyub'. %mor le ch'ij ka'e pa juyub'. %eng %spa la oveja se va en el monte. C k'o pa juyub', y linaj ch'ij. %mor k'o pa juyub', y linaj ch'ij. %eng %spa esta en la monta¤a la ovejita. C kub'ij nan, nan, nan, nan. %mor kub'ij nan, nan, nan, nan. %eng %spa dice, mama, mama. C k'o linaj ch'ij, y k'o le tz8'i. %mor k'o linaj ch'ij, y k'o le tz8'i. %eng %spa esta la ovejita y el perrito. C "wow wow, wow wow". %mor "wow wow, wow wow". %eng %spa "wow wow, wow wow". U linaj ataro'y cha'. %mor linaj ataro'y cha'. %eng %spa tu gallito dice. C y le awak', jas kub'ij le awak'. %mor y le awak', jas kub'ij le awak'. %eng %spa y tu gallina que dice tu gallina. N di cha'. %mor di /cha'. %eng %spa muchacha dice. T nah. = nah. %mor nah. %eng no. %spa no. C b'ukb'ukb'edok, b'ukb'ukb'edok. %mor b'ukb'ukb'edok, b'ukb'ukb'edok. %eng %spa ...................... *S2-7 C b'ukb'uk b'edok, b'ukb'ukb'edok. %mor b'ukb'uk b'edok, b'ukb'ukb'edok. %eng %spa C kub'ij "b'ukb'ukb'edok, b'ukb'ukb'edok". %mor kub'ij "b'ukb'ukb'edok, b'ukb'ukb'edok". %eng %spa T kech. = kech. %mor kech. %eng %spa C y le aq, le aq. %mor y le aq, le aq. %eng %spa y el coche, y el coche. T m. = m. %mor m. %eng %spa C le aq, le awaq. %mor le aq, le awaq. %eng %spa el coche, tu coche. T m. = m. %mor m. %eng %spa C kub'ij "oink oink, oink". %mor kub'ij "oink oink, oink". %eng %spa dice "oink oink, oink". C oink oink, oinkoink. %mor oink oink, oinkoink. %eng C b'ukb'ukb'edok, b'ukb'ukb'edok. %mor b'ukb'ukb'edok, b'ukb'ukb'edok. %eng C wow, wow, wow, wow. %mor wow, wow, wow, wow. %eng C y na kub'ij taj le ch'ij, na kub'ij taj. %mor y na kub'ij taj le ch'ij, na kub'ij taj. %eng %spa y no dice la oveja. C kub'ij, a kub'ij le ch'ij. %mor kub'ij, a kub'ij le ch'ij. %eng %spa dice, dice la oveja. R ch'ij chi. %mor ch'ij chi. %eng %spa oveja dice. T ch'ij. = ch'ij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa oveja. C ch'ij ch'ij aje, ch'ij. %mor ch'ij ch'ij aje, ch'ij. %eng %spa oveja, oveja, si, oveja. C ch'ij, le nan, le ne'. %mor ch'ij, le nan, le ne'. %eng %spa oveja, la mama, el nene. C le ne' le ch'ij. %mor le ne' le ch'ij. %eng %spa el nene, la oveja. U tz'i katcha', tz'i katcha'. %mor tz'i katcha', tz'i katcha'. %eng %spa perro diga, perro diga. T jah. = jah. %mor jah. %eng huh? %spa que. U tz'i katcha'. %mor tz'i katcha'. %eng %spa perro diga. T ^'. = ^'. %mor ^'. %eng huh? %spa que. U tz'i' jelale. %mor tz'i' jelale. %eng %spa perro, por alla. T jah. = jah. %mor jah. %eng huh? %spa que. U tz'i katcha'. %mor tz'i katcha'. %eng %spa perro diga. *S2-8 T jah. = jah. %mor jah. %eng huh? %spa que. U tz'i kacha'. %mor tz'i kacha'. %eng %spa perro diga. T ei. = ei. %mor ei. %eng %spa que. U tzi kacha. %mor tzi kacha. %eng %spa perro diga. T m. = m. %mor m. %eng %spa C le tzi. %mor le tzi. %eng %spa el perro. C le tzi, le chij. %mor le tzi, le chij. %eng %spa el perro, la oveja. T che. = che. %mor che. %eng %spa C yle, lele'. %mor yle, lele'. %eng %spa ese, ese. T che. = che. %mor che. %eng %spa C le aq, le ak. %mor le aq, le ak. %eng %spa el cerdo, la gallina. T m. = m. %mor m. %eng %spa C le awak' le awak. %mor le awak' le awak. %eng %spa tu gallina, tu gallina. T m, eh'e. = m, eh'e. %mor m, eh'e. %eng %spa que. C ah, sib'alaj chikop nan. %mor ah, sib'alaj chikop nan. %eng %spa muchos animales. C a k'o sib'alaj achikop. %mor a k'o sib'alaj achikop. %eng %spa tienes muchos animales. T chij. = chij. %mor chij. %eng sheep. %spa oveja. C le chij aje, chij, lele'. %mor le chij aje, chij, lele'. %eng %spa la oveja, asi, oveja ese. U tz'i. %mor tz'i. %eng %spa perro. C le tz'i kub'ij awaw awaw. %mor le tz'i kub'ij awaw awaw. %eng %spa el perro dice awaw. C awaw, awaw, awaw. %mor awaw, awaw, awaw. %eng %spa awaw, awaw, awaw. C le ak kub'ij b'ukb'ukb'edok. %mor le ak kub'ij b'ukb'ukb'edok. %eng %spa la gallina dice b'ukb'ukb'edok. C y jas kub'ij le ak. %mor y jas kub'ij le ak. %eng %spa que dice el coche. T ehe. = ehe. %mor ehe. %eng %spa C jas kub'ij le ak. %mor jas kub'ij le ak. %eng %spa que dice el coche. *S2-9 T ak. = aq. %mor aq. %eng pig. %spa coche. C aje aq, le aq. %mor aje aq, le aq. %eng %spa asi, el coche, el coche. C le aq kub'ij "oink, oink". %mor le aq kub'ij "oink, oink". %eng %spa el coche dice. C oink, oink. %mor oink, oink. %eng %spa oink, oink. C y le tzi' kub'ij wawaw, wawaw. %mor y le tzi' kub'ij wawaw, wawaw. %eng %spa el perro dice wawaw, wawaw. C wawaw y k'o le chiku le chij. %mor wawaw y k'o le chiku le chij. %eng %spa y esta la oveja. C le chij ka'e. %mor le chij ka'e. %eng %spa la oveja se va. T ehe. = ehe. %mor ehe. %eng %spa C ka'ek la chij, le tzi' kae ka'e. %mor ka'ek la chij, le tzi' kae ka'e. %eng %spa la oveja se va, el perro se va. C pa b'e, pa le b'e le tz'i. %mor pa b'e, pa le b'e le tz'i. %eng %spa en la calle, en la calle el perro. T ya. = ya. %mor ya. %eng %spa C y le aq na wetam taj, jas kae le. %mor y le aq na wetam taj, jas kae le. %eng %spa y el coche no se a donde se va. C jawi ka'e le, jawi ka'e wi le aq. %mor jawi ka'e le, jawi ka'e wi le aq. %eng %spa a donde se va, a donde se va el coche. C talves le aq ka kanaj chiri. %mor talves le aq ka kanaj chiri. %eng %spa talves el coche se queda aqui. T le'... = le'... %mor le'... %eng that... %spa T i:' = chiri' %mor chiri' %eng here. %spa aqui. C le aq, le ak. %mor le aq, le ak. %eng %spa el coche, la gallina. C le ak kutij ixin, mas ixim kub'ij. %mor le ak kutij ixin, mas ixim kub'ij. %eng %spa la gallina come maiz, dice maiz. C mas ixim, a katij ixim le ak. %mor mas ixim, a katij ixim le ak. %eng %spa mas maiz, come maiz la gallina. T m. = m. %mor m. %eng %spa C la kutij ixim? %mor la kutij ixim? %eng %spa como maiz? T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. U chij kacha', aq kacha'. %mor chij kacha', aq kacha'. %eng %spa oveja diga. T ah. = ah. %mor ah. %eng ah. %spa ah. U aq. %mor aq. %eng %spa coche. T aq. = aq. %mor aq. %eng pig. %spa coche. C aq, aje' aq, jas kutij' le aq. %mor aq, aje' aq, jas kutij' le aq. %eng %spa coche, asi coche, que come el coche. *S2-10 T ehe. = ehe. %mor ehe. %eng %spa C jas kutij le aq. %mor jas kutij le aq. %eng %spa que come el coche. U upen kacha'. %mor upen kacha'. %eng %spa desperdicio diga. T pin. = upe'n. %mor *u-pe'n. %eng 3E-waste. %spa desperdicio. U ixim. %mor ixim. %eng %spa maiz. C ixim, ah ixim. %mor ixim, ah ixim. %eng %spa maiz? el maiz. C kutij ixim, kutijo. %mor kutij ixim, kutijo. %eng %spa come maiz, come. C y le chij jas kutij le chij. %mor y le chij jas kutij le chij. %eng %spa y la oveja que come, la oveja. U q'ayes kacha', altian, q'ayee kalcha. %mor q'ayes kacha', altian, q'ayee kalcha. %eng %spa hierb'a diga, Seb' hierb'a diga. T chij. = chij. %mor chij. %eng sheep. %spa oveja. C chij jas kutij le chij. %mor chij jas kutij le chij. %eng %spa oveja, que come la oveja. T le. = le. %mor le. %eng that. %spa ese. U q'ayes kutijoh kalcha'. %mor q'ayes kutijoh kalcha'. %eng %spa hierb'a come diga. C q'ayes, a kutij q'ayes. %mor q'ayes, a kutij q'ayes. %eng %spa hierb'a, come hierb'as. C kuti, kutijo, kutijo. %mor kuti, kutijo, kutijo. %eng %spa come, come, come. C kutijo, kutijo. %mor kutijo, kutijo. %eng %spa come, come. C joropa le chikop. %mor joropa le chikop. %eng %spa cuantos animales. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. C joropa le chicop. %mor joropa le chicop. %eng %spa cuantos animales. T jop. = job'. %mor job'. %eng five. %spa cinco. C aje, job', utz ali, utz. %mor aje, job', utz ali, utz. %eng %spa asi, cinco, esta b'ien muchacha b'ien. C utz, job' e chikop. %mor utz, job' e chikop. %eng %spa b'ien, cinco animales. T m. = m. %mor m. %eng %spa C a. %mor a. %eng %spa a. T chij. = chij. %mor chij. %eng sheep. %spa oveja. C chij, chij. %mor chij, chij. %eng %spa oveja, oveja. *S2-11 C le k'o keb' chij le'. %mor le k'o keb' chij le'. %eng %spa hay dos ovejas ve. T . = . %mor le'. %eng that. %spa dos. C keb' aje e k'o ekeb' chij. %mor keb' aje e k'o ekeb' chij. %eng %spa 2 si, hay 2 ovejas. I le chij kutij qayes, ronojel q'ij. %mor le chij kutij qayes, ronojel q'ij. %eng %spa la oveja come hierbas todos los dias. I le aq le aq kutij ixim ronojel q'ij. %mor le aq le aq kutij ixim ronojel q'ij. %eng %spa el coche, el coche come maiz todos los dias. T m, che. = m, che. %mor m, che. %eng m, -. %spa U uhu. %mor uhu. %eng C le tzi', jas kutij le tzi'. %mor le tzi', jas kutij le tzi'. %eng %spa el perro, que come el perro. T jah. = jah. %mor jah. %eng huh? %spa que? U wa kacha al Tian. %mor wa kacha al Tian. %eng %spa tortillas diga, Seb'astian. T je'. = je'. %mor je'. %eng yes. %spa si. U wa kacha'. %mor wa kacha'. %eng %spa tortillas diga. T wah. = wah. %mor wah. %eng food. %spa tortilla. C iwa' aje' wa kutijo jun nimatz'i. %mor iwa' aje' wa kutijo jun nimatz'i. %eng %spa tortillas come el perro grande. C le nima tz'i le naj tzi'. %mor le nima tz'i le naj tzi'. %eng %spa el perro grande y el peque¤o perro. T m. = m. %mor m. %eng %spa C le naj tz'i. %mor le naj tz'i. %eng %spa el perrito. T m. = m. %mor m. %eng %spa C kawilo. %mor kawilo. %eng %spa ves. T yo'. = yo'. %mor yo'. %eng -. %spa C kawilo. %mor kawilo. %eng %spa ves. T i'. = i'. %mor i'. %eng -. %spa U tzi' kacha. %mor tzi' kacha. %eng %spa perro diga. T m. = m. %mor m. %eng %spa C kawilo le tz'i. %mor kawilo le tz'i. %eng %spa ves el perro. U ak' kacha'. %mor ak' kacha'. %eng %spa gallina diga. *S2-12 T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C aje ak. %mor aje ak. %eng %spa asi gallina. T eh, e. = eh, e. %mor eh, e. %eng -. %spa C ak, jas kub'ij le ak. %mor ak, jas kub'ij le ak. %eng %spa que dice la gallina. T m. = m. %mor m. %eng %spa C jas kub'ij le ak. %mor jas kub'ij le ak. %eng %spa que dice la gallina. T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C le ak kub'ij. %mor le ak kub'ij. %eng %spa la gallina dice. T yak'e. = ak'e. %mor ak'-e. %eng chicken-there. %spa gallina ve. T li'. = ri'. %mor ri'. %eng here. %spa C le ak le'. %mor le ak le'. %eng %spa la gallina. C le ak le kub'ij, b'ukb'ukb'edok. %mor le ak le kub'ij, b'ukb'ukb'edok. %eng %spa la gallina dice. N teremb'a la tzi'. %mor /terem b'a le a-tzi'. %eng %spa te acompa¤a el perro. A mm, taren lok. %mor mm, /taren la-oq. %eng %spa me sigue. N are ya. %mor are ya. %eng %spa es. A are ya. %mor are ya. %eng %spa es. C k'ax le tzi'. %mor k'ax le tzi'. %eng %spa es dificil el perro. C le tzi' xak kawarik. %mor le tzi' xak kawarik. %eng %spa el perro solo duerme. C xaq kawarik le tz'i. %mor xaq kawarik le tz'i. %eng %spa solo duerme el perro. C kawarik. %mor kawarik. %eng %spa duerme. T eh. = eh. %mor eh. %eng -. %spa C xak kuk kawarik le tzi'. %mor xak kuk kawarik le tzi'. %eng %spa solo duerme el perro. T ay. = ay. %mor ay. %eng -. %spa ay. C ay. %mor ay. %eng %spa ay. C y le aq xak waik, le aq. %mor y le aq xak waik, le aq. %eng %spa el coche solo come, el coche. T ehe. = ehe. %mor ehe. %eng -. %spa *S2-13 C le aq waik, waik, waik. %mor le aq waik, waik, waik. %eng %spa el coche come, come, come. C y le chij. %mor y le chij. %eng %spa y la oveja. T m. = m. %mor m. %eng %spa C le chij, jas kae le chij. %mor le chij, jas kae le chij. %eng %spa la oveja, donde se va la oveja. T m. = m. %mor m. %eng %spa C jawi ka'e wi. %mor jawi ka'e wi. %eng %spa a donde va. T chij. = chij. %mor chij. %eng sheep. %spa oveja. C jawi kaewi le chij. %mor jawi kaewi le chij. %eng %spa a donde va la oveja. T ye ja'? = ye ja'? %mor ye ja'? %eng -. %spa T chij. = ch'i:j. %mor ch'i:j. %eng sheep. %spa oveja. T wih. = jawi: k'o: wih. %mor *jawi: /*k'o: wi-h. %eng where /exist PROLOC-T. %spa T chej. = ch'i:j. %mor ch'i:j. %eng sheep. %spa oveja. C katzak le tzi'. %mor katzak le tzi'. %eng %spa se cae el perro. T hee. = hee. %mor hee. %eng -. %spa C tzak le tzi'. %mor tzak le tzi'. %eng %spa se cayo el perro. T mm kax. = mm k'ax. %mor mm k'ax. %eng m hurts. %spa cuesta, duele. C k'o le jun, tzi', tzi', k'o le jun tzi'. %mor k'o le jun, tzi', tzi', k'o le jun tzi'. %eng %spa esta el perro, esta el perro. T eh, e. = eh, e. %mor eh, e. %eng -. %spa C jawi ka ewi le tzi'. %mor jawi ka ewi le tzi'. %eng %spa a donde se va el perro. T tz'i'. = tz'i'. %mor tz'i'. %eng dog. %spa perro. C aje. %mor aje. %eng %spa asi. T ach, chij. = jasach ch'i:j. %mor jasach, ch'i:j. %eng what, sheep. %spa que come. C le chij, aje. %mor le chij, aje. %eng %spa la oveja, a si. T eh, e. = eh, e. %mor eh, e. %eng -. %spa C le chij. %mor le chij. %eng %spa la oveja. T ah, a. = ah, a. %mor ah, a. %eng -. %spa C linaj chij. %mor linaj chij. %eng %spa la ovejita. T uh u. = uh u. %mor uh u. %eng -. %spa *S2-14 C le naj chij. %mor le naj chij. %eng %spa la ovejita. T ax, os, ax. = k'ax, os, k'ax. %mor k'ax, os, k'ax. %eng hurts, -, hurts. %spa kax duele. C ka tzak le jun. %mor ka tzak le jun. %eng %spa se cae el uno. T chij... = chij... %mor ch'i:j... %eng %spa oveja... T ay tzaq'. = ay xtzaq. %mor ay *x-0/tzaq-*ik. %eng ay COMP-3A/fall-TIV. %spa ay cae. C tzaq le jun chij. %mor tzaq le jun chij. %eng %spa se cayo la oveja. C kutzuq le unan, le naj chij. %mor kutzuq le unan, le naj chij. %eng %spa la ovejita da de comer a su madre. T ah, a. = ah, a. %mor ah, a. %eng -. %spa C katzuq, katzuqik. %mor katzuq, katzuqik. %eng %spa das de comer, le dan de comer. C a le tz'i. %mor a le tz'i. %eng %spa si el perro. T ah, a. = ah, a. %mor ah, a. %eng -. %spa C le tzi'. %mor le tzi'. %eng %spa el perro. T tzi'. = tzi'. %mor tz'i'. %eng dog. %spa perro. C aha a katij tiij aq. %mor aha a katij tiij aq. %eng %spa comes carne de coche. T m. = m. %mor m. %eng %spa C a ka tij tiij aq. %mor a ka tij tiij aq. %eng %spa comes carne de coche. C kintijo kacha. %mor kintijo kacha. %eng %spa como diga. T aha. = aha. %mor aha. %eng -. %spa C kintijo kacha, akatij tiij aq. %mor kintijo kacha, akatij tiij aq. %eng %spa como diga, comes carne de coche. T aha. = aha. %mor aha. %eng -. %spa C a katij tiij ak'. %mor a katij tiij ak'. %eng %spa comes carne de gallina. T ah a. = ah a. %mor ah a. %eng -. %spa C kax nu k'ul. %mor kax nu k'ul. %eng %spa me duele la garganta. T ay chij. = ay chij. %mor ay ch'i:j. %eng ay sheep. %spa ay oveja. A le retzab'al kareqaj cha. %mor le r/etz'an-b'al k-0-r/eqa-j /cha'. %eng %spa su juguete lo va a cargar dice. *S2-15 N al Sep. %mor al Sep. %eng %spa Josefa. A al Sep o al pox jas ub'i wa. %mor al Sep o al pox jas u-b'i wa. %eng %spa Josepa o Seb' como se llama. T eh. = eh. %mor eh. %eng -. %spa se fue. A tzijona ku ruk a pox. %mor /tzij-on-a ku r-uk' a pox. %eng %spa habla con ella, Seb'. U al Tian cha. %mor al Tian cha. %eng %spa Seb' dice. T m. = m. %mor m. %eng %spa N chixetz'ana ka ruk cha'. %mor ch-ix/etz'an-a ka r-uk' /cha'. %eng %spa juega con el dice. T chij. = chij. %mor ch'i:j. %eng sheep. %spa oveja. U chij. %mor chij. %eng %spa oveja. T uy, wak'. = uy, wak'. %mor uy, w-ak'. %eng uy, 1E-chicken. %spa mi gallina. U wak' chi'. %mor wak' chi'. %eng %spa mi gallina dice. T uy. = uy. %mor uy. %eng uy. %spa uy. U katij awak, katija wak chi. %mor katij awak, katija wak chi. %eng %spa comes tu gallina, comes tu gallina dice. S katij awak, katij awak. %mor k-0-a/tij aw-ak', k-0-a/tij aw-ak'. %eng %spa comes tu gallina, comes tu gallina. T kak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. U ak' chi'. %mor ak' chi'. %eng %spa gallina. C k'o uxim. %mor k'o uxim. %eng %spa hay maiz. T ah, a. = ah, a. %mor ah, a. %eng -. %spa C k'o ixim arech le wak. %mor k'o ixim arech le wak. %eng %spa tengo maiz para mis gallinas. S chu. %mor chu. %eng %spa C le ixim, le wak katijo. %mor le ixim, le wak katijo. %eng %spa el maiz, la gallina come. C kutij ixim le wak. %mor kutij ixim le wak. %eng %spa la gallina come el maiz. T ichim. = ixim. %mor ixim. %eng corn. %spa maiz. U ixim. %mor ixim. %eng %spa maiz. N q'alaj taj jas uwach. %mor q'alaj taj jas uwach. %eng %spa sab'er que es. U al Tian e. %mor al Tian e. %eng %spa Seb'. *S2-16 N chixetz'ana ka ruk'. %mor ch-ix/etz'an-a ka r-uk'. %eng %spa juegan con ella. U ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa oveja. T ch'ij. = ch'ij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa oveja. S o. %mor o. %eng %spa o. T ch'ij. = ch'ij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa oveja. U tzakule'ij b'a. %mor tzakule'ij b'a. %eng %spa ponga ab'ajo de ud. T in. = in. %mor in. %eng me. %spa yo. U . %mor lis. %eng T in... = in... %mor in... %eng %spa yo... T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C kax le kakan. %mor kax le kakan. %eng %spa duele sus pies. T uhu. = uhu. %mor uhu. %eng -. %spa C k'ax le kakan. %mor k'ax le kakan. %eng %spa duele sus pies. T kan. = raqa:n. %mor *r-aqa:n. %eng 3E-foot. %spa su pie. C le chikop. %mor le chikop. %eng %spa el animal. T kax. = k'ax. %mor k'ax. %eng hurts. %spa duele. C k'ax le kakan, ah je. %mor k'ax le kakan, ah je. %eng %spa duele sus pies, asi. T kax. = k'ax. %mor k'ax. %eng hurts. %spa duele. U k'ax. %mor k'ax. %eng %spa duele. T yEk'e'. = xe'ke'. %mor *x-0/b'e-ik-e' %eng COMP-3A/go-TIV-that. %spa se fueron. T m, taq. = m, taq. %mor %eng %spa T ay, mine'. = ay, mine'. %mor %eng %spa N jas le hora chik Agustin? %mor jas le hora chik Agustin? %eng %spa que hora son Aug? A keb' chich. %mor keb' chich. %eng %spa son las dos de la tarde. N ehe, pa nukux ku na in a las tres chik. %mor ehe, pa nu-kux ku na in a las tres chi-k. %eng %spa yo pienso que eran a las tres. A maja, karaj na. %mor maja, k-0-r/aj na. %eng %spa todavia no, falta. C ah, a utz kawilo? %mor ah, a utz kawilo? %eng %spa ah te gusta? *S2-17 T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? U utz kalcha. %mor utz kalcha. %eng %spa me gusta dice. C a utz kawil. %mor a utz kawil. %eng %spa te gusta. T m. = m. %mor m. %eng %spa U utz kalcha. %mor utz kalcha. %eng %spa me gusta dice. T utch. = utz. %mor utz. %eng good. %spa me gusta. T yek', yak'. = ak', ak'. %mor ak', &ak'. %eng chicken, &chicken. %spa gallina. C tzaq ach'ij. %mor tzaq ach'ij. %eng %spa se cayo tu oveja. T mm, le'... = mm, le'... %mor mm, le'... %eng m, that... %spa m, ese... T chij. = ch'i:j. %mor ch'i:j. %eng sheep. %spa oveja. C le ch'ij. %mor le ch'ij. %eng %spa la oveja. T chiji li li le'. = chiji li li le'. %mor ch'ij-i ri ri le'. %eng sheep-this here here that. %spa ese es chivo. C ah. %mor ah. %eng %spa T le', le'. = le', le'. %mor le', &le'. %eng that, &that. %spa ese, ese. C le le. %mor le le. %eng %spa ese. T chij. = chij. %mor ch'i:j. %eng sheep. %spa oveja. C ch'ij, ah je. %mor ch'ij, ah je. %eng %spa oveja, asi. T kax. = wakax. %mor wakax. %eng cow. %spa vaca. C ch'ij, ch'ij uwach. %mor ch'ij, ch'ij uwach. %eng %spa oveja, oveja se llama. T chij. = chij. %mor ch'i:j. %eng sheep. %spa oveja. C ah je, ch'ij. %mor ah je, ch'ij. %eng %spa asi, oveja. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa oveja. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C ch'ij, le. %mor ch'ij, le. %eng %spa oveja ese. U ak' kacha'. %mor ak' kacha'. %eng %spa gallina dice. T akq... = ak'. %mor ak'... %eng chicken... %spa gallina... T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. *S2-18 U taro'y katcha'. %mor taro'y katcha'. %eng %spa gallo diga. T lo'y. = taro'y. %mor taro'y. %eng rooster. %spa gallo. U tox, taro'y kalcha. %mor tox, taro'y kalcha. %eng %spa gallo dices. T yo'y... = taro'y. %mor taro'y... %eng rooster... %spa gallo... T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. U talo, toy chi. %mor talo, toy chi. %eng C taroy. %mor taroy. %eng %spa gallo. T le', le', le'. = le', le', le'. %mor le', &le', &le'. %eng that, &that, &that. %spa gallo, ese, ese. U loy. %mor loy. %eng %spa T oy, ... = taro'y, taj... %mor taro'y, ta-j. %eng rooster, NEG-T. %spa gallo... T . = k'ax. %mor k'ax. %eng hurts. %spa duele. C y le le'. %mor y le le'. %eng %spa y ese. T chij. = chij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa oveja. C ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa oveja. U ri taq tz'i. %mor ri taq tz'i. %eng %spa los perros. C le tz'i. %mor le tz'i. %eng %spa el perro. U tz'i kalcha. %mor tz'i kalcha. %eng %spa perro dice. T tzi'. = tz'i'. %mor tz'i'. %eng dog. %spa sangre. C tz'i, ah je. %mor tz'i, ah je. %eng %spa perro, a si. T na' chij. = no, are le chij. %mor na' ch'ij. %eng no sheep. %spa no, es oveja. C ch'ij, ah je. %mor ch'ij, ah je. %eng %spa oveja, asi. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C le ch'ij le. %mor le ch'ij le. %eng %spa la oveja. T chij. = chij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa oveja. C ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa oveja. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C ah je. %mor ah je. %eng %spa asi. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. *S2-19 C chij nan. %mor chij nan. %eng %spa oveja mamacita. T chik'. = jun chik %mor *jun chik. %eng one more. %spa C chik, chij. %mor chik, chij. %eng %spa oveja, oveja. A nojimal kakaman uwach. %mor nojimal k-0/k'am-an u-wach. %eng %spa poco a poco se acostumb'ra. N tajin kukaman uwach e nojimal e. %mor /tajin k-#0/k'am-an u-wach e nojimal e. %eng %spa se esta acostumb'rando poco a poco. C chij. %mor chij. %eng %spa oveja. C ah, inaj chikop. %mor ah, inaj chikop. %eng %spa un animalito. A a k'o lachij dih. %mor a /k'o: le a-chij dih. %eng %spa esta tu oveja muchacha. T ni. = ni. %mor ni. %eng huh? %spa que. A a k'o lachij. %mor a /k'o: le a-chij. %eng %spa esta tu oveja. U k'olik kacha. %mor k'olik kacha. %eng %spa esta, diga. T le', le'. = le', le'. %mor le', &le'. %eng that, &that. %spa ese, ese. C k'otaj. %mor k'otaj. %eng %spa no esta. T na'. = na'. %mor na'. %eng huh? %spa que. C k'o taj le chij. %mor k'o taj le chij. %eng %spa no esta la oveja. T le', le'. = le', le'. %mor le', &le'. %eng that, &that. %spa ese, ese. C le jun ak. %mor le jun ak. %eng %spa la gallina. T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa la gallina. U ak' kacha, yak' chi'. %mor ak' kacha, yak' chi'. %eng %spa gallina diga, yak dice. C k'o taj le chij. %mor k'o taj le chij. %eng %spa no esta la oveja. T yak'e, ye'... = ak'e, le' %mor ak'-e, le'. %eng chicken-there, that. %spa la gallina ve... T yak'. = yak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa la gallina. C le awak, k'o taj le chij. %mor le awak, k'o taj le chij. %eng %spa tu gallina, no esta la oveja. T chij. = chij. %mor ch'i:j. %eng sheep. %spa oveja. U chiri. %mor chiri. %eng %spa aqui. C k'o taj. %mor k'o taj. %eng %spa no hay. *S2-20 U le aq e', le tzi' le. %mor le aq e', le tzi' le. %eng %spa el cerdo, el perro. C k'o taj le chij. %mor k'o taj le chij. %eng %spa no esta la oveja. T tzi' le'... = tzi' le'... %mor tz'i' le'. %eng dog that. %spa el perro. T tz'i'. = tz'i'. %mor tz'i'. %eng dog. %spa el perro. C ah chij. %mor ah chij. %eng %spa a la oveja. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. U chij cha'. %mor chij cha'. %eng %spa oveja. C k'oolik, k'oolik. %mor k'oolik, k'oolik. %eng %spa esta, esta. T ah ah chij. = ah ah chij. %mor ah ah ch'i:j. %eng ah ah sheep. %spa ah, ah oveja. C jun chij. %mor jun chij. %eng %spa una oveja. T taj. = k'o: taj. %mor /*k'o: ta-j. %eng /exist NEG-T. %spa no hay. C le tz'i. %mor le tz'i. %eng %spa el perro. T chij le'. = chij le'. %mor ch'i:j le'. %eng sheep that. %spa la oveja. U ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa la oveja. S aq, aq. %mor aq, aq. %eng %spa coche, coche. C aq, aq. %mor aq, aq. %eng %spa coche, coche. U ak' e' cha'. %mor ak' e' cha'. %eng %spa gallina dice. T yak'e'. = ak'e'. %mor ak'-e'. %eng chicken-that. %spa gallina. C a ake. %mor a ake. %eng %spa gallina. T yak'e le'... = ak'e le' %mor ak'-e le'. %eng chicken-that that. %spa la gallina. T pox le le le'. = pox le le le'. %mor pox le &le &le'. %eng pox that &that &that. %spa Seb'astian ese, ese. C a, le le. %mor a, le le. %eng %spa a ese. T kelet. = karet. %mor karet. %eng cart. %spa carreta. C kalet. %mor kalet. %eng %spa carreta. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. U kalet chi. %mor kalet chi. %eng %spa kalet dice. N jas uwacha lutzij. %mor jas uwacha lutzij. %eng %spa que sera su lenguaje. T le', le'. = le', le'. %mor le', &le'. %eng that, &that. %spa ese, ese. *S2-21 C le le jun ak. %mor le le jun ak. %eng %spa ese, ese, una gallina. T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C le ak'. %mor le ak'. %eng %spa la gallina. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C le ak le. %mor le ak le. %eng %spa la gallina. T le', le'. = le', le'. %mor le', &le'. %eng that, &that. %spa ese, ese. C jawi k'o wi le saqmol. %mor jawi k'o wi le saqmol. %eng %spa en donde esta el huevo. T sawach. = jas uwa:ch %mor jas *u-wa:ch. %eng what 3E-face. %spa que es. C ak'o le sak mal le ak. %mor ak'o le sak mal le ak. %eng %spa esta el huevo de la gallina. T max. = max. %mor mox. %eng egg. %spa huevo. U max le. %mor max le. %eng %spa mox. C a k'o asaqmol. %mor a k'o asaqmol. %eng %spa tienes huevo. N k'o taj, kacha. %mor /k'o: ta-j, k-0/cha'. %eng %spa no tengo, diga. T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C a k'o, k'olik. %mor a k'o, k'olik. %eng %spa tienes. T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. U k'o taj le saqmol. %mor k'o taj le saqmol. %eng %spa no hay huevo. C a k'o saqmol le ak. %mor a k'o saqmol le ak. %eng %spa tiene huevo la gallina. T yak'... = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. T yak' le'. = ak' le'. %mor ak' le'. %eng chicken that. %spa la gallina. C a k'o saqmol le ak'. %mor a k'o saqmol le ak'. %eng %spa tiene huevo la gallina. T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C le ak, aje', le chikop ke. %mor le ak, aje', le chikop ke. %eng %spa la gallina, asi, se va el animal. C ka'an jun b'inim. %mor ka'an jun b'inem. %eng %spa hacen un paseo. T nim. = b'inem. %mor /b'in-em. %eng /travel-NOM. %spa paseo. C jun b'inem. %mor jun b'inem. %eng %spa un paseo. T chela. = chela. %mor xela. %eng xela. %spa xela. *S2-22 C ke'ek pa b'eh. %mor ke'ek pa b'eh. %eng %spa se va en la calle. T ay, chak' ale'. = ay, ak' are'. %mor ay, ak' are'. %eng ay, chicken he. %spa gallina. U chiij cha. %mor chiij cha. %eng %spa oveja. C ch'ij, ki'an b'inem. %mor ch'ij, ki'an b'inem. %eng %spa oveja, caminan. T yak' le'. = yak' le'. %mor ak' le'. %eng chicken that. %spa los 2. C ki'an kib'inem. %mor ki'an kib'inem. %eng %spa hacen su caminata. T lek'. = le: ak'. %mor le ak'. %eng the chicken. %spa la gallina. C le aq le tz'i. %mor le aq le tz'i. %eng %spa el coche con el perro. T in, in ch'i'. = in, in tz'i'. %mor in, in tz'i'. %eng me, &me dog. %spa yo, yo oveja. C le ch'ij, le ak'. %mor le ch'ij, le ak'. %eng %spa la oveja, la gallina. T lek' ale le' le'. = lek' ale le' le'. %mor le: ak' are le' &le'. %eng the chicken he that &that. %spa la gallina, ese. C ah le ak', ah je. %mor ah le ak', ah je. %eng %spa ah la gallina a si. U xawilo ch'ij. %mor xawilo ch'ij. %eng %spa ya viste, oveja. T e kej. = e kej. %mor le kej. %eng the horse. %spa caballo. U kej taj, tz'i. %mor kej taj, tz'i. %eng %spa no es cab'allo, es perro. C jun tz'i. %mor jun tz'i. %eng %spa un perro. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C ah je. %mor ah je. %eng %spa ah si. U lempe le cha'. %mor /il-a mpe le /cha'. %eng %spa mira, eso dice. T kije'. = kije'. %mor kij-e'. %eng -. %spa la oveja. U Tian. %mor ri ak Tian. %eng %spa Seb'astiana. T chije'. = chije'. %mor ch'i:j-e'. %eng sheep-that. %spa la oveja. C ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa la oveja. T chij. = chij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa la oveja. U ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa la oveja. C ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa la oveja. *S2-23 T m, ax... = m k'ax. %mor m, k'ax. %eng m hard. %spa duele... T chij. = chij. %mor ch'i:j. %eng sheep. %spa oveja. C le ch'ij ke'e pa juyub'. %mor le ch'ij ke'e pa juyub'. %eng %spa la oveja se va en la monta¤a. U ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa la oveja. C le ch'ij ke'e pa juyub'. %mor le ch'ij ke'e pa juyub'. %eng %spa la oveja se va en la monta¤a. J m. %mor m. %eng %spa que. C ke'e pa juyub', ke'e. %mor ke'e pa juyub', ke'e. %eng %spa se va en la monta¤a, se va. C ke'e pa juyub', ma n k'o taj q'ayes chiri. %mor ke'e pa juyub', ma n k'o taj q'ayes chiri. %eng %spa se va en la monta¤a, no hay hierba aqui. C menester q'ayes. %mor menester q'ayes. %eng %spa es necesario la hierba. C jawi, k'o wi q'ayes, jawi k'o wi. %mor jawi, k'o wi q'ayes, jawi k'o wi. %eng %spa en donde hay hierba, en donde. C ah q'ayes, q'ayes. %mor ah q'ayes, q'ayes. %eng %spa ah hierba, hierba. U xawilo. %mor xawilo. %eng %spa ya viste. C xawilo. %mor xawilo. %eng %spa ya viste. T keje. = keje. %mor kej-e. %eng horse-that. %spa el caballo. U kej taj, ch'ij, chak e wakax. %mor kej taj, ch'ij, chak e wakax. %eng %spa no es cab'allo, es oveja, vaca gorda. C le wa le aq, wa'ik, wa'ik, wa'ik. %mor le wa le aq, wa'ik, wa'ik, wa'ik. %eng %spa la comida del coche, come, come. C xawilo. %mor xawilo. %eng %spa ya viste. T ch'ij. = ch'ij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa oveja. C wa'ik. %mor wa'ik. %eng %spa come. T le. = le. %mor le. %eng that. %spa ese. C xa wa'ik lele, ay. %mor xa wa'ik lele, ay. %eng %spa solo come ese ay. C wa'ik le aq. %mor wa'ik le aq. %eng %spa come, el coche. T ik. = kawa'ik. %mor *k-0/*wa'-ik. %eng INCOMP-3A/eat-TIV. %spa come. C wa'ik le aq. %mor wa'ik le aq. %eng %spa come el coche. T ax kama'. = ax kama'. %mor k'ax <*k-0-*a/k'am-a'>. %eng hurts INCOMP-3A-2E/carry-TDEP. %spa ? C ah, le tz'i. %mor ah, le tz'i. %eng %spa ah, el perro. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? *S2-24 C wa'ik le tz'i. %mor wa'ik le tz'i. %eng %spa come el perro. T lik. = kawa'ik. %mor *k-0/*wa'-ik. %eng INCOMP-3A/eat-TIV. %spa come. C kawil. %mor kawil. %eng %spa ves. T jo'. = ku:tijoh. %mor <*k-0-*u:/tij-oh>. %eng INCOMP-3A-3E/eat-TTV. %spa vamos. C ah, katiso. %mor ah, katiso. %eng %spa comes. U xarilo je kinya b'ik le juni. %mor xarilo je kinya b'ik le juni. %eng %spa estoy dando la cola del uno. T o, ay. = o, ay. %mor o, ay. %eng -. %spa C a utz kutijo a utz? %mor a utz kutijo a utz? %eng %spa esta bien que lo coma, esta bien. T chij. = chij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa oveja. N chatqetuloq. %mor ch-at/qetul-oq. %eng DEP-2A/come_close-TDEP. %spa acercate. U tian, tian cha'. %mor tian, tian cha'. %eng %spa Seb'astiana. T je, o taj. = je, o taj. %mor je /k'o: ta-j. %eng yes /exist NEG-T. %spa no hay'. T ay, kaj = ay, kinweqaj. %mor ay k-0-inw/eqa-j. %eng ay INCOMP-3A-1E/carry-DER. %spa lo cargo. N chatsipeloq, dih. %mor ch-at/sep-el-oq, dih. %eng %spa sientate muchacha. T kej. = kej. %mor kej. %eng horse. %spa caballo. T ch'i'. = tz'i. %mor tz'i'. %eng dog. %spa perro. C le tz'i. %mor le tz'i. %eng %spa el perro. T t'i. = t'i. %mor tz'i'. %eng dog. %spa perro. C le tz'i lale. %mor le tz'i lale. %eng %spa el perro eso. T . = kati'onike'. %mor *k-0/ti'-on-*ik-e'. %eng INCOMP-3A/bite-ABS-TIV-that. %spa el perro. C tz'i le, ah je. %mor tz'i le, ah je. %eng %spa el perro, asi. T ch'i'. = ch'i'. %mor tz'i'. %eng dog. %spa oveja. C tz'i. %mor tz'i. %eng %spa perro. T lale'. = lare'. %mor le: are'. %eng the he. %spa ese. C le ch'ij. %mor le ch'ij. %eng %spa la oveja. T lale'. = lare'. %mor le: are'. %eng the he. %spa ese. U ch'ij katcha, ch'ij katcha. %mor ch'ij katcha, ch'ij katcha. %eng %spa la oveja diga, la oveja diga. T chij le'. = chij le'. %mor ch'ij le'. %eng sheep there. %spa la oveja. *S2-25 C ch'ij le le'. %mor ch'ij le le'. %eng %spa la oveja. T chij le'. = chij le'. %mor ch'ij le'. %eng sheep there. %spa la oveja. C ah je', ch'ij. %mor ah je', ch'ij. %eng %spa asi, oveja. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa oveja. T chij. = chij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa oveja. C ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa oveja. T chij. = chij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa oveja. C ahje', ch'ij lele'. %mor ahje', ch'ij lele'. %eng %spa a si, la oveja. T no', pelona. = no', pelona. %mor no', pelona. %eng no dove. %spa no, pelona. U ay, pelona chi', pelona. %mor ay, pelona chi', pelona. %eng %spa ay pelona dice, pelona. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. A pelona. %mor pelona. %eng %spa pelona. N pelona kacha b'i ri. %mor pelona k-0/cha' b'i ri. %eng %spa pelo dice. N ay k'o jun kaq al pelona ch'ij. %mor ay /k'o: jun kaq al pelona ch'ij. %eng %spa ay una gallina que llama pelona, oveja. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C jasche pelona? %mor jasche pelona? %eng %spa porque es pelona? T ch'iw. = ch'iw. %mor ch'iw. %eng chick. %spa pollito. N ay ch'uch. %mor ay ch'uch. %eng %spa ay chucha. A ch'iw. %mor ch'iw. %eng %spa pollito. T le', le'. = le', le'. %mor le', &le'. %eng that, &that. %spa ese, ese. C jasche pelona? %mor jasche pelona? %eng %spa porque es pelona. T lale'. = lare'. %mor le: are'. %eng the he. %spa ese. C le le, le tz'i. %mor le le, le tz'i. %eng %spa ese el perro. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C le aq. %mor le aq. %eng %spa el coche. *S2-26 T ak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C le ak'. %mor le ak'. %eng %spa la gallina. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C le naj ch'ij. %mor le naj ch'ij. %eng %spa la ovejita. T chij. = chij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa oveja. C le naj ch'ij. %mor le naj ch'ij. %eng %spa la ovejita. T lak, lak'e'. = le ak', le ak'e. %mor le ak', le ak'-e. %eng the chicken, the chicken-there. %spa la gallina, la gallina. C ah je', le naj ak'. %mor ah je', le naj ak'. %eng %spa asi la gallinita (pollita). T pak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. T . = . %mor %eng %spa gallo. U kalo'x. %mor kalo'x. %eng T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C le ak', lele. %mor le ak', lele. %eng %spa la gallina, ese. C k'o pa ja, oh. %mor k'o pa ja, oh. %eng %spa esta en la casa. C le tz'i' ka'e, le aq. %mor le tz'i' ka'e, le aq. %eng %spa el perro va el coche. U tz'i le'a. %mor tz'i le'a. %eng %spa perro(el cerdo). C ka'e le ch'ij, ka'e le naj ch'ij. %mor ka'e le ch'ij, ka'e le naj ch'ij. %eng %spa se la oveja, se va la ovejita. C ka'e le aq. %mor ka'e le aq. %eng %spa se va el cerdo. T aq. = aq. %mor aq. %eng pig. %spa cerdo. U aq. %mor aq. %eng %spa cerdo. C jawi ke'e wi le chikop? %mor jawi ke'e wi le chikop? %eng %spa a donde se va el animal. T jah. = jah. %mor jah. %eng huh? %spa que. U xutejik recha' katcha. %mor xutejik recha' katcha. %eng %spa a comer su comida diga. T cha. = recha' %mor *r-echa'. %eng 3E-food. %spa su comida. U cha chi. %mor cha chi. %eng %spa cha dice. C ah je, ke'e pa jun b'inem. %mor ah je, ke'e pa jun b'inem. %eng %spa asi se va en un paseo. *S2-27 T dot. = dot. %mor %eng %spa ? C ke'e pa jun b'inim. %mor ke'e pa jun b'inim. %eng %spa se va a un paseo. T k'ute'. = la k'ute'. %mor *la k'u-t-e'. %eng Qy emph-T-there. %spa ya viste. C ah je, ke'ek. %mor ah je, ke'ek. %eng %spa a si, se va. *xk'is le nab'e uwach le cinta S-2. *S2-28 R aq. %mor aq. %eng %spa coche. C jas kutij le aq? %mor jas kutij le aq? %eng %spa que come el coche? T jah. = jah. %mor jah. %eng huh? %spa que. C jas kutij le aq? %mor jas kutij le aq? %eng %spa que come el coche? T aqe'. = le aqe'. %mor *le aq-e'. %eng the pig-there. %spa el coche. N lupe'n katcha'. %mor le u-pe'n k-at/cha'. %eng %spa el desperdicio diga. T pe'n. = lupe'n. %mor le: u-pe'n. %eng the 3E-waste. %spa el desperdicio. C ah je', kutijo'. %mor ah je', kutijo'. %eng %spa asi, come. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C ah je', kutijo'. %mor ah je', kutijo'. %eng %spa asi, come. T eh deh. = e le. %mor eh le. %eng eh that. %spa ese. C deh. %mor deh. %eng %spa de. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C le aq katzukuj ub'en. %mor le aq katzukuj ub'en. %eng %spa el coche b'usca desperdicio. R tija le rupen. %mor tija le rupen. %eng %spa come el desperdicio. C yle ak, jas kutij le ak. %mor yle ak, jas kutij le ak. %eng %spa el coche, que come el cerdo. T aq. = aq. %mor aq. %eng pig. %spa el coche. U aq chi', ak' katcha'. %mor aq chi', ak' katcha'. %eng %spa cerdo dice, coche diga. N ixim. %mor ixim. %eng %spa maiz. T ak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C jas kutij. %mor jas kutij. %eng %spa que come. T ixe'. = ixim. %mor ixim. %eng corn. %spa maiz. U ixim kutijo cha'. %mor ixim kutijo cha'. %eng %spa maiz come dice. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C jas kutij. %mor jas kutij. %eng %spa que come. U al Tian. %mor al Tian. %eng %spa Seb'astiana. *S2-29 T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C jas kutijo? jas kutij le ak'. %mor jas kutijo? jas kutij le ak'. %eng %spa que come, que come la gallina. R uiya. %mor uiya. %eng %spa uya. T taj. = k'o: taj. %mor /*k'o: ta-j. %eng /exist NEG-T. %spa nada. U nan, xpe la Cruz. %mor nan, xpe la Cruz. %eng %spa viene cruz. T chopeh le', le. = chachapa lare'. %mor *ch-0-*a/chap-a le: are'. %eng DEP-3A-2E/grab-TDEP the he. %spa agarra eso. C tz'i, jas kutij le tz'i. %mor tz'i, jas kutij le tz'i. %eng %spa perro, que come el perro. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? C jas kutij le tz'i. %mor jas kutij le tz'i. %eng %spa que come el perro. N uchuq'ab' b'a wa'. %mor u-chuq'ab' b'a wa'. %eng %spa es su fuerza. T ay, ti'. = ay, tz'i'. %mor ay, tz'i'. %eng ay, dog. %spa ay muchacha. C le tz'i, le ch'ij. %mor le tz'i, le ch'ij. %eng %spa el perro, la oveja. C jas kutij le ch'ij? %mor jas kutij le ch'ij? %eng %spa que come la oveja? N tekur lub'i. %mor tekur lub'i. %eng %spa tecolote su nombre. T in. = in. %mor in. %eng me. %spa yo. R ulale. %mor ulale. %eng %spa su casa. A kejeb' b'a wa lawal. %mor kejeb' b'a wa lawal. %eng %spa son 4 tus hijas. N e kejeb' k'ut, e kejeb'. %mor e kejeb' k'ut, e kejeb'. %eng %spa son 4 pues, son 4. R b'aya. %mor b'aya. %eng %spa b'aya. T tet, tink. = tet, tink. %mor tet, tink. %eng -. %spa ? N anta qab'a k'ut. %mor anta qab'a k'ut. %eng %spa es su mano. C jas ku'an le tz'i. %mor jas ku'an le tz'i. %eng %spa que hace el perro. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? C jawi k'o wi le tz'i. %mor jawi k'o wi le tz'i. %eng %spa donde esta el perro. T aw chi'. = aw chi'. %mor aw /chi'. %eng aw /say. %spa perro. C jawi k'o wi le tz'i. %mor jawi k'o wi le tz'i. %eng %spa donde esta el perro. *S2-30 T ch. = tz'i'. %mor tz'i'. %eng dog. %spa perro. C jawi kawi letz'i. %mor jawi kawi letz'i. %eng %spa donde esta el perro. T chi:'. = tz'i'. %mor tz'i'. %eng dog. %spa perro. N k'oo chirij e aq kacha'. %mor /k'o: chi-r-ij e aq k-0/cha'. %eng %spa esta detras del coche diga. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. N aq kacha'. %mor aq kacha'. %eng %spa coche diga. C chirij le aq. %mor chirij le aq. %eng %spa detras del coche. T taj. = k'o: taj. %mor /*k'o: ta-j. %eng /exist NEG-T. %spa no estas. U tz'i. %mor tz'i. %eng %spa perro. C le tzi' k'o chirij le aq. %mor le tzi' k'o chirij le aq. %eng %spa el perro esta detras del coche. T chij. = chij. %mor ch'ij. %eng sheep. %spa oveja. U aje'. %mor aje'. %eng %spa a si. T oh yak', in. = in k'o: wak' in. %mor *in /k'o: *w-ak' in. %eng 1A /exist 1E-chicken 1A. %spa tengo gallina. C kax nan. %mor kax nan. %eng %spa solo se¤ora. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? C k'ax. %mor k'ax. %eng %spa cuesta. T ax. = k'ax. %mor k'ax. %eng hard. %spa cuesta. C kax, k'ax jub'ik. %mor kax, k'ax jub'ik. %eng %spa solo, solo dice. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? C kax jub'ik. %mor kax jub'ik. %eng %spa solo dice. T eh, eh yet. = eh, eh yet. %mor %eng %spa ah, ah. U yet. %mor yet. %eng %spa ah. T ax kik'. = k'ax le: kik'. %mor k'ax *le: kik'. %eng hurts the blood. %spa se va. C jas kutij le naj chij? %mor jas kutij le naj chij? %eng %spa que come la ovejita. T m. = m. %mor m. %eng %spa C jas kutij le naj ch'ij? %mor jas kutij le naj ch'ij? %eng %spa que come la ovejita. *S2-31 T k'im... = k'im... %mor k'im. %eng thatch. %spa . T pele'... = chawila mpe le'. %mor *ch-0-*aw/*#il-*a mpe le'. %eng *DEP-3A-*2E/*#see-*TDEP emph that. %spa miren. T ch'iw. = ch'iw. %mor ch'iw. %eng chick. %spa pollito. U ch'iw aq. %mor ch'iw aq. %eng %spa coche. C aq. %mor aq. %eng %spa coche. T kik'. = kik'. %mor kik'. %eng blood. %spa N xuto:'. %mor x-0-u/ta'-o:'. %eng COMP-3A-3E/hear-TTV. %spa oyo. R aq. %mor aq. %eng %spa coche. U aq. %mor aq. %eng %spa coche. C le aq. %mor le aq. %eng %spa el coche. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C ah le aq le'. %mor ah le aq le'. %eng %spa a si, el coche. T aq le. = aq le. %mor aq le. %eng pig there. %spa coche. C le aqe. %mor le aqe. %eng %spa el coche. T eh aq. = eh aq. %mor eh aq. %eng eh pig. %spa el coche. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C le aq kub'ij. %mor le aq kub'ij. %eng %spa el coche, dice. U ax. %mor ax. %eng %spa ? C wa'ik. %mor wa'ik. %eng %spa come. C le aq. %mor le aq. %eng %spa el coche. C le ak. %mor le ak. %eng %spa el coche. T m. = m. %mor m. %eng %spa C b'ukb'ukb'edok. %mor b'ukb'ukb'edok. %eng %spa ............. U a pompo' chi'. %mor a pompo' chi'. %eng %spa a pompo dice. U y le tzi'. %mor y le tzi'. %eng %spa y el perro. T ali', ak'. = ali', ak'. %mor ali', ak'. %eng girl, chicken. %spa muchacha, gallina. C le tz'i, jas ub'i le tzi'. %mor le tz'i, jas ub'i le tzi'. %eng %spa el perro, como se llama el perro. N sa'j chi'. %mor /saj /chi'. %eng %spa ven dice. C jas kub'ij le tz'i. %mor jas kub'ij le tz'i. %eng %spa que dice el perro. *S2-32 U kacha. %mor kacha. %eng %spa su piedra (de moler). C wawaw, wawawa. %mor wawaw, wawawa. %eng %spa .............. N a katiyonik le tz'i di. %mor a k-0/ti'-on-ik le tz'i di. %eng %spa muerde el perro, muchacha. N a li'. %mor a li'. %eng %spa muchacha. C le tz'i. %mor le tz'i. %eng %spa el perro. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. N a katiyon le tz'i'? %mor a k-0/ti'-on le tz'i'? %eng %spa muerde el perro? T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. N inaj achaq' Sepelio. %mor inaj achaq' Sepelio. %eng %spa tu hermanita Josefa. N maxib'ij lali. %mor m-0-a/xib'i-j le ali. %eng %spa no lo asustes a la muchachita. N maxib'ij ta linaj ali. %mor m-0-a/xib'i-j ta le inaj ali. %eng %spa no asustes a la muchachita. N jas le ku'ano nan? %mor jas le k-0-u/b'an-o nan? %eng %spa que esta haciendo mamacita. N b'ij kut kawak. %mor /b'ij ku-t kawak. %eng %spa diga. V tetzanoq. *** %mor tetzanoq. %eng %spa juega. C ali. %mor ali. %eng %spa muchacha. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? C chaya le jun chikop chawech. %mor chaya le jun chikop chawech. %eng %spa da el animal a ella. C le. %mor le. %eng %spa ese. N ali chaya, la jun chikop charech al Sep. %mor ali ch-0-a/ya', la jun chikop chi-r-e-ch al Sep. %eng %spa muchacha da el animal a Josefa. N chaya la le retz'ab'al cha. %mor ch-0-a/ya' la le r/etz'an-b'al /cha'. %eng %spa es su juguete daselo eso. N ma kawaj ta kue. *** %mor ma k-0-aw/aj ta ku-t. %eng %spa y no quieres. C al Tien. %mor al Tien. %eng %spa Seb'astiana. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? C chaya le jun chikop. %mor chaya le jun chikop. %eng %spa daselo al animal. T pae. = pae. %mor le'. %eng there. %spa miren. C chaya le jun chikop chasech le wa. %mor chaya le jun chikop chasech le wa. %eng %spa dale el animal, a ella. *S2-33 N chaya le chikop chare cha'. %mor ch-0-a/ya' le chikop chi-r-e /cha'. %eng %spa dale el animal dice. N k'o jun atz'i kacha', chareh. %mor /k'o: jun a-tz'i k-0/cha', chi-r-eh. %eng %spa tienes un perro diga, diga. N al Sep. %mor al Sep. %eng %spa Josefa. C jun a tzi'. %mor jun a tzi'. %eng %spa un tu perro. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa ah. C jun a tzi', jun tz'i. %mor jun a tzi', jun tz'i. %eng %spa un tu perro, un tu perro. C utz, utz le jun tzi. %mor utz, utz le jun tzi. %eng %spa b'ien, b'ien el perro. C wawaw, wawaw. %mor wawaw, wawaw. %eng %spa wawaw, wawaw. N lee jun tz'i cha'. %mor lee jun tz'i /cha'. %eng %spa el perro dice. N ma kato' di. %mor ma k-0-a/ta'-o' di. %eng %spa no oyes muchacha. C le a wa'ik, wa'ik. %mor le a wa'ik, wa'ik. %eng %spa el a come, come. C wa'ik le aq. %mor wa'ik le aq. %eng %spa come el coche. T ik = kawa'ik. %mor *k-0/*wa'-ik %eng INCOMP-3A/eat-TIV. %spa come. C wa'ik le aq. %mor wa'ik le aq. %eng %spa come el cerdo. T wa le'. = kawa le'. %mor *k-0/wa le'. %eng INCOMP-3A/eat that. %spa como el. C aje wa'ik. %mor aje wa'ik. %eng %spa asi come. T ah. = ah. %mor ah. %eng ah. %spa ah. C wa'ik le aq k'o le jun inaj ja. %mor wa'ik le aq k'o le jun inaj ja. %eng %spa come el cerdo, esta la casita. T ah. = ah. %mor ah. %eng ah. %spa ah. C ko le jun inaj roch. %mor ko le jun inaj roch. %eng %spa tiene su casita. C le chikop. %mor le chikop. %eng %spa el animal. N le rachoch cha, kachoch le ri. %mor le r-achoch /cha', k-achoch le ri. %eng %spa su casa, su casa este. C le kachoch, le rachoch. %mor le kachoch, le rachoch. %eng %spa sus casas, su casa. C le rachoch. %mor le rachoch. %eng %spa su casa. T eh, b'aak. = eh, b'aak. %mor eh, b'aak. %eng eh, -. %spa eh. C jun chij. %mor jun chij. %eng %spa una oveja. *S2-34 T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa ah. C k'o le jun chij. %mor k'o le jun chij. %eng %spa esta la oveja. T to:ch. = racho:ch. %mor *r-acho:ch. %eng 3E-home. %spa casa. C k'o le jun chij chupam le rachoch. %mor k'o le jun chij chupam le rachoch. %eng %spa esta la oveja en su casa. T cho:ch. = racho:ch. %mor *r-acho:ch. %eng 3E-home. %spa casa. C le rachoch le chij. %mor le rachoch le chij. %eng %spa la casa de la oveja. T m pa chij. = re: le: chij. %mor *r-*e: *le: chij. %eng 3E-POSS the sheep. %spa es de la oveja. N kuk'am k'u lal kantel linaj tz'i le'. %mor k-0-u/k'am k'u le al kantel le inaj tz'i le'. %eng %spa se lo lleva la candelaria el perrito. N inaj tz'i le cha'. %mor inaj tz'i le /cha'. %eng %spa el perrito eso. N kuk'amoh. %mor k-0-u/k'am-oh. %eng %spa se lo lleva. T le', le', tz'i'. = le', le', tz'i'. %mor le', le', tz'i'. %eng that, that, dog. %spa ese, ese perro. U lawaq, waq, la wak. %mor le: aw-aq, w-aq, le: aw-ak'. %eng %spa tu gallina, gallina, tu gallina. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. U tokokikiki. %mor tokokikiki. %eng %spa ........... C b'ukb'ukb'edok. %mor b'ukb'ukb'edok. %eng %spa ............ T m yak'. = ak'. %mor m ak'. %eng m chicken. %spa gallina. C b'ukb'ukb'edok, a kat kowin kab'ij. %mor b'ukb'ukb'edok, a kat kowin kab'ij. %eng %spa ............................. C b'ukb'ukb'edok. %mor b'ukb'ukb'edok. %eng %spa ........... T yak'e' le'. = le ak'e'. %mor *le: ak'-e'. %eng the chicken-there. %spa la gallina. C le a ak. %mor le a ak. %eng %spa la gallina. T yak'. = le: ak'. %mor le: ak'. %eng the chicken. %spa la gallina. C le ak aje', le ak le'. %mor le ak aje', le ak le'. %eng %spa la gallina a si la gallina. T lach'iw. = lach'iw. %mor le: a-ch'iw. %eng the 2E-chick. %spa a pollito. C ak. %mor ak. %eng %spa gallina. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C le ak le'. %mor le ak le'. %eng %spa la gallina. *S2-35 C k'opa, k'opa. %mor k'opa, k'opa. %eng %spa esta, esta. T ch'in. = ch'iw. %mor ch'iw. %eng chick. %spa pollito. C chaya chupam, le rachoch. %mor chaya chupam, le rachoch. %eng %spa pongalo en su casa. T le' to:ch. = le: racho:ch. %mor le: *r-acho:ch. %eng the 3E-home. %spa su casa. C le rachoch le chicop. %mor le rachoch le chicop. %eng %spa la casa del animal. T li. = ri. %mor ri. %eng here. %spa aqui. C le kachoch. %mor le kachoch. %eng %spa su casa. T tooch. = le racho:ch. %mor *le: *r-acho:ch. %eng the 3E-home. %spa su cosa. C le kachoch. %mor le kachoch. %eng %spa su casa. T uk taj mem. = n k'o taj, mem. %mor *n /k'o ta-j, mem. %eng NEG /exist NEG-T, dummy. %spa no hay mem. C tzak le aq. %mor tzak le aq. %eng %spa se cayo el coche. U mem chi'. %mor mem chi'. %eng %spa men dice. T mem. = mem. %mor mem. %eng %spa mem. T pe le'. = chawila mpe le'. %mor *ch-0-*a/*il-*a mpe le'. %eng DEP-3A-2E/see-TDEP emph there. %spa mire. N le ake'. %mor le ake'. %eng %spa la gallina. C k'o le u joron. %mor k'o le u joron. %eng %spa esta su agua. T chon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C chupam le le', le ujoron. %mor chupam le le', le ujoron. %eng %spa en ese, su agua. N Tian. %mor Tian. %eng %spa Seb'astiana. C utza joron, utz'a joron. %mor utza joron, utz'a joron. %eng %spa esta b'ien su agua. T one'. = jorone'. %mor joron-e'. %eng water-there. %spa agua. C ay le ak'. %mor ay le ak'. %eng %spa ay la gallina. T le'. = le'. %mor le'. %eng there. %spa miren. C ah utz le u joron. %mor ah utz le u joron. %eng %spa esta b'ien su agua. T ay tab'kah. = ay tab'kah. %mor -. %eng -. %spa ? C xpe jab'. %mor xpe jab'. %eng %spa viene la lluvia. S kej e le'. %mor kej e le'. %eng %spa el caballo. *S2-36 C i xpe taj. %mor i xpe taj. %eng %spa no viene. T pe le'. = chawila mpe le'. %mor *ch-0-*aw/*il-*a mpe le'. %eng DEP-3A-2E/see-TDEP emph there. %spa miren. C ah lee chikop. %mor ah lee chikop. %eng %spa a el animal. T kop. = kop. %mor chikop. %eng animal. %spa el animal. T sep le'. = al se'p le'. %mor *al se'p le'. %eng FAM se'p there. %spa josefa ese. T kop = chikop. %mor chikop. %eng animal. %spa animal. N tzijona ruk' alih di. %mor /tzij-on-a r-uk' alih di. %eng %spa platica con la muchacha. T pokj. = pokj. %mor -. %eng -. %spa ? N pok. %mor pok. %eng %spa ? C la utz. %mor la utz. %eng %spa esta b'ien. U tiane, tiane. %mor tiane, tiane. %eng %spa Seb'astiana, Seb'astiana. C jawi k'o wi, jawi k'o wi? %mor jawi k'o wi, jawi k'o wi? %eng %spa en donde esta la gallina, donde esta. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. C jawi k'o wi, jawi k'o wi le'? %mor jawi k'o wi, jawi k'o wi le'? %eng %spa donde esta, donde esta. T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C jawi k'o wi'? %mor jawi k'o wi'? %eng %spa donde esta. T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C jawi'. %mor jawi'. %eng %spa donde. N kacha'. %mor k-0/cha'. %eng %spa diga. T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C jawi kowi le ak'. %mor jawi kowi le ak'. %eng %spa en donde esta la gallina. T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C jawi'? %mor jawi'? %eng %spa donde. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. U k'o pu, kalow kacha'. %mor k'o pu, kalow kacha'. %eng %spa ? C k'o pa jolom, k'o pujolom. %mor k'o pa jolom, k'o pujolom. %eng %spa esta en su cabeza, esta en su cabeza. T 'ax chij. = k'ax le chij. %mor k'ax *le: chij. %eng hurts the sheep. %spa duele, oveja. C chij. %mor chij. %eng %spa oveja. *S2-37 T k'in. = uxikin. %mor *u-xik'in. %eng 3E-ear. %spa C chij, tzak le jun ak. %mor chij, tzak le jun ak. %eng %spa oveja se cayo el coche. T ax. = k'ax. %mor k'ax. %eng hurts. %spa cuesta. U ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. C na. %mor na. %eng %spa no. U Sep. %mor Sep. %eng %spa Josefa. C jun chij, jun chij. %mor jun chij, jun chij. %eng %spa una oveja, una oveja. T chij. = chij. %mor chij. %eng sheep. %spa oveja. U aq kacha'. %mor aq k-at/cha'. %eng %spa coche diga. C le aq. %mor le aq. %eng %spa el coche. S le chij. %mor le chij. %eng %spa la oveja. N teloq cha. %mor *ch-at/el-oq /cha'. %eng %spa quitate. C le tz'i le aq. %mor le tz'i le aq. %eng %spa el perro, la oveja. T ah. = ah. %mor ah. %eng ah. %spa ah. C le aq. %mor le aq. %eng %spa el coche. N xpe le jab' agustin. %mor x-0/pet le jab' agustin. %eng %spa viene la lluvia Agustin. T .......... = .......... %mor .......... %eng %spa .......... A xpe ne lo'. %mor x-0/pet ne lo'. %eng %spa creo que viene. N xpe k'ute. %mor x-0/pet k'ut-e. %eng %spa ya viene pues. C a k'o le jun chij? %mor a /k'o le jun chij? %eng %spa esta la oveja. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. C a k'o le jun chij chik? %mor a /k'o le jun chij chik? %eng %spa esta la otra oveja. T le'. = le'. %mor le'. %eng there. %spa mira. C k'o joron? %mor /k'o joron? %eng %spa hay agua. T kab'. = k'o jab'. %mor . %eng /exist rain. %spa lluvia. C aje' le jab'. %mor aje' le jab'. %eng %spa a si la lluvia. *S2-38 T kab'. = k'o: jab'. %mor /*k'o: jab'. %eng /exist rain. %spa lluvia. C ah je', k'olik. %mor ah je', k'olik. %eng %spa asi, hay. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa What? C xpe la jab', xpe la jab', nan. %mor xpe la jab', xpe la jab', nan. %eng %spa viene la lluvias, viene la lluvia. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. C xpe le jab'. %mor xpe le jab'. %eng %spa viene la lluvia. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. U m, patax. %mor m, patax. %eng %spa m, pato. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. U n k'o taj e ch'ij. %mor n k'o taj e ch'ij. %eng %spa no esta la oveja. C jawi k'o wi le ch'ij? %mor jawi k'o wi le ch'ij? %eng %spa donde esta la oveja? T m? = m? %mor m? %eng m? %spa que? C ay, k'olik le jun. %mor ay, k'olik le jun. %eng %spa ay, aqui esta el uno. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? C le jun ch'ij, ch'ij. %mor le jun ch'ij, ch'ij. %eng %spa la oveja, la oveja. T oh. = oh. %mor oh. %eng oh. %spa T oh. = oh. %mor oh. %eng oh. %spa T oh. = oh. %mor oh. %eng oh. %spa T le' chij. = le' chij. %mor le' chij. %eng there sheep. %spa se fue la oveja. U chiij. %mor chiij. %eng %spa oveja. T toch chich. = racho:ch chich. %mor *r-acho:ch chich. %eng 3E-home -. %spa toch dice. U toch'ix chi. %mor toch'ix chi. %eng %spa toch dice. T kin. = uxikin. %mor *u-xikin. %eng 3E-ear. %spa oreja. C lee xikin. %mor lee xikin. %eng %spa la oreja. T kine. = uxikine'. %mor *u-xikin-e'. %eng 3E-ear-there. %spa la oreja. C le xikin. %mor le xikin. %eng %spa la oreja. T wa' le'. = jewa le'. %mor jewa le'. %eng here that. %spa aqui. C tiwale. %mor tiwale. %eng %spa T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. T ay, ou. = ay, ou. %mor ay, ou. %eng ay, ou. %spa *S2-39 C le aq. %mor le aq. %eng %spa el cerdo. T aq. = aq. %mor aq. %eng pig. %spa cerdo. U uxikina. %mor uxikina. %eng %spa su oveja. C k'o raqan, a k'o raqan le aq? %mor k'o raqan, a k'o raqan le aq? %eng %spa tiene pies, tiene pies el cerdo? T lin, lin. = uxikin, uxikin. %mor *u-xikin, &*u-&xikin. %eng 3E-ear, 3E-ear. %spa oreja, oreja. C a k'o raqan le aq? %mor a k'o raqan le aq? %eng %spa tiene pies el coche? T qah. = joron. %mor joron. %eng %spa T lon. = lon. %mor joron. %eng water. %spa agua. C a k'o raqan le aq? %mor a k'o raqan le aq? %eng %spa tiene pies el coche? T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. U k'o le raqan kacha. %mor /k'o le raqan k-at/cha. %eng %spa tiene pies diga. T pox. = a pox. %mor *a pox. %eng FAM pox. %spa Seb'astian. C k'o le raqan. %mor k'o le raqan. %eng %spa tiene pies. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. C k'o le raqan. %mor k'o le raqan. %eng %spa tiene pies. U raqan kacha'. %mor raqan k-at/cha'. %eng %spa pies diga. T kane'. = raqane. %mor *r-aqan-e. %eng 3E-foot-there. %spa sus pies. C ah je', tane'. %mor ah je', tane'. %eng %spa asi sus pies. T kan. = raqan. %mor *r-aqan. %eng 3E-foot. %spa pies. C le raqan. %mor le raqan. %eng %spa sus pies. T le le le le'. = le le le le'. %mor le &le &le &le'. %eng that &that &that &that. %spa ese, ese, ese. C le jolom. %mor le jolom. %eng %spa su cabeza. T kan. = raqan. %mor *r-aqan. %eng 3E-foot. %spa pies. C a k'o wi le jolom? %mor a k'o wi le jolom? %eng %spa tiene su cabeza. T lom. = jolom. %mor jolom. %eng head. %spa cabeza. T le'e, e'e ch'iw. = le: ch'iw. %mor le: ch'iw. %eng the chick. %spa el pollito. T le', le', le'. = le', le', le'. %mor le', &le', &le'. %eng that &that &that. %spa ese, ese, ese. C le raqan. %mor le raqan. %eng %spa su cabeza. *S2-40 T lale'. = lare'. %mor le: are'. %eng the he. %spa ese, ese. C le le', ah kejeb' e raqan la le'. %mor le le', ah kejeb' e raqan la le'. %eng %spa ese, ese, tiene 4 pies ese. T kan. = raqan. %mor *r-aqan. %eng 3E-foot. %spa pies. C kejeb' la raqan. %mor kejeb' la raqan. %eng %spa 4 pies tiene. T kan. = raqan. %mor *r-aqan. %eng 3E-foot. %spa pie. C kejeb' le raqan. %mor kejeb' le raqan. %eng %spa tiene 4 pies. U kejeb'. %mor kejeb'. %eng %spa cuatro. T kane'. = raqane'. %mor *r-aqan-e'. %eng 3E-foot-there. %spa sus pies. C kejeb' le raqane'. %mor kejeb' le raqane'. %eng %spa tiene 4 pies. U kejeb' katcha'. %mor kejeb' katcha'. %eng %spa 4 diga. T kan. = raqan. %mor *r-aqan. %eng 3E-foot. %spa sus pies. U raqan katcha'. %mor raqan katcha'. %eng %spa sus pies diga. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. T lale'. = lare'. %mor le: are'. %eng the he. %spa ese. C lele' raqan. %mor lele' raqan. %eng %spa ese, sus pies. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C leje', raqan, le y lele. %mor leje', raqan, le y lele. %eng %spa si, sus pies ese. T oh. = oh. %mor oh. %eng %spa oh. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C le ujolom. %mor le ujolom. %eng %spa su cabeza. T le li lele'. = le: ali lele'. %mor le: ali lele'. %eng the girl there. %spa ese muchacha ese. C jawi k'o wi le ujolom? %mor jawi k'o wi le ujolom? %eng %spa donde esta su cabeza. T lom. = ujolom. %mor *u-jolom. %eng 3E-head. %spa ese. C le jolom, jawi k'o wi? %mor le jolom, jawi k'o wi? %eng %spa su cabeza donde se encuentra. T lom e'. = ujolom e'. %mor *u-jolom e'. %eng 3E-head there. %spa su cabeza. C aje', jawi k'o wi'? %mor aje', jawi k'o wi'? %eng %spa a si, donde esta? T lome'. = ujolome'. %mor *u-jolom-e'. %eng 3E-head-there. %spa su cabeza. C tlome'. %mor tlome'. %eng %spa home (casa). *S2-41 T lome'. = ujolome'. %mor *u-jolom-e'. %eng 3E-head-there. %spa su cabeza. C ah je'. %mor ah je'. %eng %spa a si. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C k'o jolom, k'o jolom, le june. %mor k'o jolom, k'o jolom, le june. %eng %spa tiene cabeza, tiene cabeza. C matzaq tat. %mor matzaq tat. %eng %spa no te caigas papa. T lome'. = ujolome'. %mor *u-jolom-e'. %eng 3E-head-there. %spa su cabeza. T ton chi'. = ton chi'. %mor ton chi'. %eng %spa C le xikin. %mor le xikin. %eng %spa su oveja. U xikin katcha'. %mor xikin katcha'. %eng %spa su oreja diga. T kin. = xikin. %mor xikin. %eng ear. %spa oreja. C xikim ah je'. %mor xikim ah je'. %eng %spa oveja, a si. T e la le', cha'. = y lare' kacha. %mor y le: are' *k-*at/cha'. %eng and the he INCOMP-2A/say. %spa y ese dice. C le joron. %mor le joron. %eng %spa el agua. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa ah. C le joron, le chikop. %mor le joron, le chikop. %eng %spa el agua, el animal. T le', chij. = le', chij. %mor le', chij. %eng that, sheep. %spa la oveja. C ah je', kutij le joron. %mor ah je', kutij le joron. %eng %spa a si, toma agua. T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C a kutij le joron? %mor a kutij le joron? %eng %spa toma agua. T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C a kutij e joron le ch'ij? %mor a kutij e joron le ch'ij? %eng %spa toma agua la oveja. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa que. C a kutij joron le ch'ij, kutijo? %mor a kutij joron le ch'ij, kutijo? %eng %spa toma agua la oveja. T jo'. = kutijoh. %mor *k-0-*u/tij-oh. %eng INCOMP-3A-3E/eat-TTV. %spa toma. C kutijo'. %mor kutijo'. %eng %spa toma. T li le'. = ali le'. %mor ali le'. %eng girl there. %spa ese toma. T li'. = ri'. %mor ri'. %eng this. %spa T lo' = . %mor <*k-0-*u/tij-oh>. %eng INCOMP-3A-3E/eat-TTV. %spa toma. U chi chukupu. %mor chi chukupu. %eng %spa ladrar (perro). *S2-42 C wawow, wowow, wowow. %mor wawow, wowow, wowow. %eng %spa .................... T wach? = jas uwach. %mor *jas *u-wa:ch. %eng what 3E-face. %spa C le ak. %mor le ak. %eng %spa la gallina. T piq' dah. = piq' dah. %mor piq' dah. %eng xilote dear. %spa xilote, muchacho. C kutij joron. %mor kutij joron. %eng %spa toma agua. T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C kutij joron. %mor kutij joron. %eng %spa toma agua. U uwan. = uwa. %mor uwan. %eng %spa comida. T le', ah. = le', ah. %mor le', ah. %eng that, ah. %spa ese. T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C kutij joron, a utz le joron? %mor kutij joron, a utz le joron? %eng %spa toma agua, esta b'ien el agua. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? C a utz le joron? %mor a utz le joron? %eng %spa esta bien el agua. T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C a utz? %mor a utz? %eng %spa esta bien. T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C a utz le joron? %mor a utz le joron? %eng %spa esta bien el agua. T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C a utz? %mor a utz? %eng %spa esta bien. T le le'. = le le'. %mor le le'. %eng the that. %spa ese. C le jule', jun ali'. %mor le jule', jun ali'. %eng %spa una muchacha. T li'. = jun alih. %mor *jun alih. %eng a girl. %spa una muchacha. C ah kutijo? %mor ah kutijo? %eng %spa ah toma. T tin. = tin. %mor %eng %spa T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C a kutijo? %mor a kutijo? %eng %spa a toma? T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C a kutij le joron? %mor a kutij le joron? %eng %spa toma agua? *S2-43 T lone'. = jorone'. %mor joron-e'. %eng water-there. %spa es agua. T i'i lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C a kutij le joron? %mor a kutij le joron? %eng %spa toma el agua? T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C kutijo? %mor kutijo? %eng %spa toma. T lon le'. = joron le'. %mor joron le'. %eng water there. %spa es agua. T ton. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C ay, le joron. %mor ay, le joron. %eng %spa ay el agua. T ti' lale'. = kutij lare'. %mor *k-0-*u/tij le: are'. %eng INCOMP-3A-3E/eat the he. %spa toma ese. C le ak'. %mor le ak'. %eng %spa la gallina. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. T taj le', li'. = k'o: taj le', ri'. %mor /*k'o: ta-j le', ri'. %eng /exist NEG-T that, here. %spa T je'. = je'. %mor je'. %eng yes. %spa C le ak' katzukuj ixim. %mor le ak' katzukuj ixim. %eng %spa la gallina busca maiz. T yak, chim. = le ak', ixim. %mor *le ak' <*k-0-*u:/*tzuku-*j> ixim. %eng the chicken corn. %spa la gallina busca maiz. C le ak' katzukuj chi ixim. %mor le ak' katzukuj chi ixim. %eng %spa la gallina ya busca maiz. T leh. = leh. %mor leh. %eng that. %spa ese. C le ch'ij, le jun tz'i? %mor le ch'ij, le jun tz'i? %eng %spa la oveja, el perro. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que. C le jun tz'i. %mor le jun tz'i. %eng %spa el perro. T tzi le'. = tzi le'. %mor tz'i' le'. %eng dog there. %spa el perro. C a nim le tz'i le'. %mor a nim le tz'i le'. %eng %spa es grande el perro. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que. C a nim le tz'i. %mor a nim le tz'i. %eng %spa es grande el perro. T 'i'. = tz'i'. %mor tz'i'. %eng dog. %spa el perro. C a nim? %mor a nim? %eng %spa es grande. U nim katcha'? %mor nim katcha'? %eng %spa es grande diga. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? U nim katcha? %mor nim katcha? %eng %spa es grande diga? *S2-44 T nim. = nim. %mor nim. %eng big. %spa grande. C ah je', nim le tz'i. %mor ah je', nim le tz'i. %eng %spa asi es grande el perro. T oh, lih, wooch, le'. = k'o: le: wacho:ch le'. %mor /k'o:-!l-!ik *le: w-achoch le'. %eng /exist-POS-TIV the 1E-home there. %spa esta mi casa ese. T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C ah je, kutij joron. %mor ah je, kutij joron. %eng %spa a si, toma agua. T ton. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C kutij joron. %mor kutij joron. %eng %spa toma agua. T uy lih. = uy ri'. %mor uy ri'. %eng uy this. %spa uy ese. C kutij mas joron. %mor kutij mas joron. %eng %spa toma mas agua. T lin. = ri'. %mor ri'. %eng this. %spa ese. C a utz le joron? %mor a utz le joron? %eng %spa esta bien el agua? T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? C a utz le joron? %mor a utz le joron? %eng %spa esta b'ien el auga. T u. = u. %mor . %eng . %spa esta bien. C a tew? %mor a tew? %eng %spa es frio? T kolih. = . %mor . %eng . %spa hay. C a tew? %mor a tew? %eng %spa sientes frio. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa que? C a tew lee joron? %mor a tew lee joron? %eng %spa esta frio el agua. T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. T leh teh. = le: tew. %mor le: tew. %eng the cold. %spa el frio. C jun aq. %mor jun aq. %eng %spa un coche. T jaha? = jaha? %mor jaha? %eng huh? %spa que? C le jun aq, jun aq. %mor le jun aq, jun aq. %eng %spa un coche, un coche. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa que. C jun aq kutij ixim. %mor jun aq kutij ixim. %eng %spa un coche come maiz. T no'. = no'. %mor no'. %eng no. %spa no. *S2-45 C kutij le xim. %mor kutij le xim. %eng %spa come el maiz. T li le', le'. = ri le' le'. %mor ri le', le'. %eng here that, that. %spa muchacha mira, muchacha. T li' li'. = ri' ri'. %mor ri' &ri'. %eng here &here. %spa T li le'. = ali le'. %mor ali le'. %eng girl there. %spa muchacha, donde, donde. T wi le'? = jawi le'. %mor jawi le'. %eng where that. %spa donde. T wi le', le'. = jawi le', le'. %mor jawi le', le'. %eng where that, that. %spa donde. C jawi k'o wi le aq? %mor jawi k'o wi le aq? %eng %spa donde esta el coche? T ay. = ay. %mor ay. %eng ay. %spa ay. C jawi k'o wi le aq. %mor jawi k'o wi le aq. %eng %spa donde esta el coche. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa que. C jawi k'o wi le aq? %mor jawi k'o wi le aq? %eng %spa donde esta el coche. T no'. = no'. %mor no'. %eng no. %spa no. C no'. %mor no'. %eng %spa no. T aq. = aq. %mor aq. %eng pig. %spa coche. T u, aq. = u, aq. %mor u, aq. %eng u, pig. %spa coche. C le aq k'o chupam le wuj. %mor le aq k'o chupam le wuj. %eng %spa el coche esta en el libro. T a. = a. %mor a. %eng -. %spa a. C wuj. %mor wuj. %eng %spa lib'ro. T eq. = eq. %mor %eng %spa T tza. = tza. %mor %eng %spa T at. = at. %mor %eng %spa T le. = le. %mor le. %eng that. %spa ese. T le ay. = le ay. %mor le ay. %eng that ay. %spa ese o ay. C le rochoch le aq. %mor le rochoch le aq. %eng %spa la casa del coche. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa que. C le rochoch le aq. %mor le rochoch le aq. %eng %spa la casa del coche. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa m. C kaya le aq chupam le rochoch. %mor kaya le aq chupam le rochoch. %eng %spa pones el coche en su casa. T pele'. = chawila mpe le' %mor *ch-0-*aw/*il-*a mpe le'. %eng DEP-3A-2E/see-TDEP emph there. %spa mira. C chaya le aq chupam le rochoch. %mor chaya le aq chupam le rochoch. %eng %spa ponga el cerdo en su cosa. N le rochoch, Augustin jun cheri cha. %mor le r-ochoch, Augustin jun chiri /cha'. %eng %spa su casa, Agustin uno aqui dice. A utz uwila', tzen chi'. %mor utz aw/il-a', /tze'-n /chi'. %eng %spa esta bien, se rien. A kik'an chi jun che' chi. %mor ki/k'am chi jun che' /chi. %eng %spa agarro otro palo dice. N in k'o le jun che', chirij raqan. %mor in /k'o: le jun che', chi-r-ij r-aqan. %eng %spa tuyo un palo encima de su pie. *S2-46 N tzi k'o patan jun che' chi. %mor tzi /k'o: patan jun che' /chi. %eng %spa siempre sirve un palo dice. A yamero. %mor yamero. %eng %spa yamero. R che chi'. %mor che chi'. %eng %spa palo dice. A che chi'. %mor che /chi'. %eng %spa palo dice. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C sib'alaj mim le tz'i. %mor sib'alaj mim le tz'i. %eng %spa el perro es muy grande. T eh. = eh. %mor eh. %eng eh. %spa eh. C mas nim le tz'i. %mor mas nim le tz'i. %eng %spa el perro es mas grande. N chama k'u la le cha', li. %mor ch-0-a/k'am-a k'u la le /cha', li. %eng %spa traiga dice muchacha. N chana k'ut. %mor ch-0-a/b'an-a k'u-t. %eng %spa traiga pues. T ah sep opon. = ah sep opon. %mor %eng %spa ? N tzijonoq cha. %mor /tzij-on-oq /cha'. %eng %spa habla dice. T ah. = ah. %mor ah. %eng huh? %spa que. C a kach'ob' uwach la le'. %mor a kach'ob' uwach la le'. %eng %spa conoces eso. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C ay ke ah, jawi k'o wi lee aj. %mor ay ke ah, jawi k'o wi lee aj. %eng %spa a el coche en donde esta el coche. T ah, ah. = ah, ah. %mor ah, &ah. %eng ah, &ah. %spa coche. N chawetzab'ej kaj lintaq awetz'ab'al li. %mor ch-0-aw/etz'an-b'e-j kaj le intaq aw/etz'an-b'al li. %eng %spa juega con tus juguetes. N le nan, dih. %mor le nan, dih. %eng %spa mamacita. R ano, ay. %mor ano, ay. %eng %spa a no. N utz me'. %mor utz me'. %eng %spa esta bien. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C jawi k'o wi le chij? %mor jawi k'o wi le chij? %eng %spa donde esta la oveja. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa se fue. *S2-47 C jawi k'o wi lee ch'ij? %mor jawi k'o wi lee ch'ij? %eng %spa donde esta la oveja. T nik'. = nik'. %mor nik'. %eng who_knows. %spa saber. C jawi k'o wi'? %mor jawi k'o wi'? %eng %spa donde esta. T ch'iw. = ch'iw. %mor ch'iw. %eng chick. %spa pollito. C chupam lee naj lemet. %mor chupam lee naj lemet. %eng %spa adentro de la botellita. T met. = lemet. %mor lemet. %eng bottle. %spa botella. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C ah jawi k'o wi le chij? %mor ah jawi k'o wi le chij? %eng %spa donde esta la oveja. T ch. = ch. %mor %eng %spa ? C jawi k'o wi le chij? %mor jawi k'o wi le chij? %eng %spa a donde esta la oveja. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa que. C jawi k'o wi le chij? %mor jawi k'o wi le chij? %eng %spa donde esta la oveja? T m. = m. %mor m. %eng m. %spa que. C jawi k'o wi le chij. %mor jawi k'o wi le chij. %eng %spa donde esta la oveja. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que. C jawi k'o wi le chij? %mor jawi k'o wi le chij? %eng %spa donde esta la oveja. T le'. = le'. %mor le'. %eng there. %spa alli. C jawi'. %mor jawi'. %eng %spa donde. U ak' kalcha'. %mor ak' k-at/cha'. %eng chicken INCOMP-2A/say. %spa gallina dice. T ak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. U ri le ak', k'o taj e'. %mor ri le ak', k'o taj e'. %eng %spa aqui esta la gallina, no hay. C k'o taj, jawi k'o wi le ak'? %mor k'o taj, jawi k'o wi le ak'? %eng %spa no hay, donde esta la gallina. T yak'e'. = yak'e'. %mor ak'-e'. %eng chicken-there. %spa la gallina. T le' le'. = le' le'. %mor le' &le'. %eng that &that. %spa ese. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. N matzaq b'ik. %mor m-at/tzaq b'i-k. %eng %spa no te caigas. U kub'a kajoq cha'. %mor k-0-u/b'a kaj-oq /cha'. %eng %spa sientalo dice. T in. = in. %mor in. %eng me. %spa yo. C nojimal. %mor nojimal. %eng %spa poco a poco. T ux. = chux. %mor /chux. %eng /sit. %spa sientate. *S2-48 C jawii aya wi leh? %mor jawii aya wi leh? %eng %spa en donde lo pusiste. T le'. = le'. %mor le'. %eng there. %spa alli. C aq. %mor aq. %eng %spa coche. T yak'. = ak'. %mor ak'. %eng chicken. %spa gallina. C chij, jawi k'o wi le ak? %mor chij, jawi k'o wi le ak? %eng %spa gallina, en donde esta la gallina. C jawi k'o wi le ak'? %mor jawi k'o wi le ak'? %eng %spa en donde esta la gallina. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa que. U le ak'i' chiri k'u wi le ak'. %mor le ak'i' chiri k'u wi le ak'. %eng %spa la gallina ve aqui esta la gallina. C le aki. %mor le aki. %eng %spa la gallina. U dih dih. %mor dih dih. %eng %spa muchacha, muchacha. T jah. = jah. %mor jah. %eng huh? %spa que. U le ak' chi ri' ro', dih. %mor le ak' chi ri' ro', dih. %eng %spa la gallina aqui, aqui. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que. U chiri k'u wi ee ak'. %mor chiri k'u wi ee ak'. %eng %spa aqui esta la gallina. C jawi k'o wi? %mor jawi k'o wi? %eng %spa en donde esta. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa si. C jawi k'o wi le ak'? %mor jawi k'o wi le ak'? %eng %spa en donde esta la gallina. A uj k'o uj chiri ri. %mor uj /k'o: uj chiri ri. %eng %spa nosotros estamos aqui. K a laxi k'olik?, b'uenas tardes. %mor a la ix i /k'o:-l-ik?, b'uenas tardes. %eng %spa estan uds, buenas tardes. K kan. %mor kan. %eng %spa mama. C k'o jab'. %mor k'o jab'. %eng %spa hay lluvia. K k'o ri jab' omb'ra. %mor /k'o: ri jab' omb'ra. %eng %spa hay lluvia hombre. A xatotaj b'a loq. %mor x-at/to-taj b'a la-oq. %eng %spa ya terminaste. K xtola la sramey xpe le jab'e. %mor x-0/to-la la sramey x-0/pet le jab'-e. %eng %spa ya termine es que ya vino la lluvia. K xpe k'ut. %mor x-0/pet k'u-t. %eng %spa ya viene pues. *S2-49 A ma k'o ta chi modoh la kixchakun ix. %mor ma /k'o: ta chi modoh la k-ix/chak-un ix. %eng %spa ya no pueden trabajar. K aya ma k'o ta chik da xaq'ol chik. %mor aya ma /k'o: ta chi-k da xaq'ol chi-k. %eng %spa ya no se puede muchacho, ya es lodo. A xoq'ol chik. %mor xoq'ol chik. %eng %spa es lodoso. K xoq'ol chik omb'r, je la q'e. %mor xoq'ol chik omb'r, je la q'e. %eng %spa es lodo hombre, a si es. A kol xa mas kareb'orob'a. %mor kol xa mas k-0-r/eb'or-ob'-a. %eng %spa es que se deshace. K mas. %mor mas. %eng %spa mas. T ch'iw tat. = le ch'iw tat. %mor *le ch'iw tat. %eng the chick papa. %spa pollita, papa. K xa kaq'ol chik. %mor xa kaq'ol chik. %eng %spa es lodo ya. A pares. %mor pares. %eng %spa si pues. K sach? %mor sach? %eng %spa que? T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. K sach? %mor sach? %eng %spa que? T 'iw. = ch'iw. %mor ch'iw. %eng chick. %spa pollito. K k'o inaj ach'iw? %mor /k'o: inaj a-ch'iw? %eng %spa hay un pollito. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. K la k'ute'. %mor la k'ute'. %eng %spa ya viste. T le', le'. = le', le'. %mor le', &le'. %eng that, &that. %spa ese, ese. K jawi xama wih? %mor jawi x-0-a/k'am-a wi-h? %eng %spa en donde lo fuistes a traer. T ch'iw. = ch'iw. %mor ch'iw. %eng chick. %spa pollito. U jawa. = sewa. %mor jawa. %eng %spa aqui. K jawi xama wi lach'iw? %mor jawi x-0-a/k'am-a wi le: a-ch'iw? %eng %spa en donde fuistes a traer el pollito. T aq. = aq. %mor aq. %eng pig. %spa coche. T lina... = lina... %mor le: inaj... %eng the little... %spa U qatz'i cha'. %mor qa-tz'i /cha'. %eng %spa nuestro perro dice. T pele', le'. = chawila mpe le' %mor *ch-0-*aw/*il-*a mpe le', le'. %eng DEP-3A-2E/see-TDEP emph there, that. %spa mira. K m, la k'ute. %mor m, la k'ute. %eng %spa ya viste. T petzk. = petzk. %mor %eng %spa *S2-50 K jachin xyo'w chaweh? %mor jachin x-0/ya'-ow chi-aw-eh. %eng who COMP-3A/give-FOC_AP to-2E-poss. %spa quien te lo dio. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? K jachin xyo'w chawech jah? %mor jachin x-0/ya'-ow chi-aw-e-ch jah. %eng who COMP-3A/give-FOC_AP to-2E-poss-T huh. %spa quien te lo dio, que? U mu's kacha'. %mor mu's kacha'. %eng %spa el ladino diga. K dih. %mor dih. %eng %spa muchacha. T jah. = jah. %mor jah. %eng huh? %spa que. K jachin yo'w lawetz'ab'al. %mor jachin *x-0/ya'-ow le: aw-etz'an-b'al. %eng who COMP-3A/give-FOC_AP the 2E/play-INSTR. %spa quien te dio tu juguete. T no', at oh. = no' at xatyo'wik. %mor no', at *x-*at/*ya'-*ow-*ik. %eng no 2A COMP-2A/give-FOC_AP-TIV. %spa no, es ud. N jak'axtaj la jun xila' chawe. %mor j-0-a/k'am-xtaj la jun xila' chi-aw-e. %eng %spa anda a traer el uno, alla. T pinah. = pinah. %mor pinah. %eng fine. %spa muchacha. K m. %mor m. %eng %spa que. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. K la k'ute. %mor la k'ute. %eng %spa ya viste. T pina le'. = pina le'. %mor pina le'. %eng fine that. %spa fina. K xawilo. %mor x-0-aw/il-o. %eng %spa ya viste. T pina le'. = pina le'. %mor pina le'. %eng fine that. %spa fina. T pinah le' le'. = pinah le' le'. %mor pinah le' le'. %eng fine that there. %spa fina. K pina le retz'ab'al e'. %mor pina le r/etz'an-b'al e'. %eng %spa fina su juguete. A pina le retz'ab'al, pina le retz'ab'al. %mor pina le r/etz'an-b'al, pina le r/etz'an-b'al. %eng %spa es fina su juguete, es fina su juguete. K pina le retz'ab'al. %mor pina le r/etz'an-b'al. %eng %spa es fina su juguete. N jak'axtaj lawatz'yaq dih. %mor /j-0-a/k'am-xtaj le aw-atz'yaq dih. %eng %spa anda a traer tu ropa muchacha. K tajin katzukuj le watz'yaq. %mor /tajin k-0-a/tzuku-j le w-atz'yaq. %eng %spa estas buscando mi ropa. A paresa, kujtzijon chiri ri. %mor paresa, k-uj/tzij-on chiri ri. %eng %spa si pues, hablamos aqui. T la'y. = radio. %mor radio. %eng radio. %spa radio. A la utz kujkowin kujtzijon chiri chi. %mor la utz k-uj/kowin k-uj/tzij-on chiri /chi. %eng %spa esta bien, hablamos aqui. K pares. %mor pares. %eng %spa si pues. N xatane' kechaw laka'lab' e. %mor xatane' k-e/ch'aw le aka'lab'e. %eng %spa y los ni¤os no hab'lan. *S2-51 C .... %mor .... %eng %spa T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C akawil, chupam, le'. %mor akawil, chupam, le'. %eng %spa miras adentro de ese. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C akawil chupam la li. %mor akawil chupam la li. %eng %spa miras adentro de ese. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C chawil chupam. %mor chawil chupam. %eng %spa miras adentro de. T pin. = pin. %mor pin. %eng fine. %spa fina. C chawel chupam. %mor chawel chupam. %eng %spa miras adentro. N kab'in chupam cha'. %mor k-0/b'in chi-u-pam /cha'. %eng %spa camina adentro dice. T pam. = chupam. %mor *chi-*u-pam. %eng at-3E-stomach. %spa T mitit, le', le'. = mitit, le', le'. %mor %eng -, that, &that. %spa C kawel chupam. %mor kawel chupam. %eng %spa miras adentro. C adentro del carrito, el peque¤o. %mor adentro del carrito, el peque¤o. %eng T len. = len. %mor len. %eng penny. %spa centavo. C k'o taj joron. %mor k'o taj joron. %eng %spa no hay agua. K joron kob'ixik. *** %mor joron k-0/b'in-ik. %eng %spa el agua camina. C k'o taj. %mor k'o taj. %eng %spa no hay. T non, leh. = joron leh. %mor joron leh. %eng water there. %spa el agua. A xpe nim e jab'. %mor x-0/pet nim e jab'. %eng %spa ya viene grande la lluvia. K pe k'ute oy a'. %mor *x-0/pet k'u-t-e oy a'. %eng %spa ya viene pues. A mas tajin chi kuya chare. %mor mas /tajin chi k-0-u/ya' chi-r-e. %eng %spa le esta dando mas ahora. T ta:t. = ta:t. %mor ta:t. %eng papa. %spa papa. K tak'en chi kut, jasach? %mor /tajin chi ku-t, jasach? %eng %spa esta pues, que. T lone'. = jorone'. %mor joron-e'. %eng water-there. %spa Antonia. K le jorone'. %mor le jorone'. %eng %spa el agua. C m k'o ta moda, m k'o ta moda. %mor m k'o ta moda, m k'o ta moda. %eng %spa no se puede, no se puede. T non. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. *S2-52 C chaya uqab'. %mor chaya uqab'. %eng %spa da su mano. T non. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. T ek lon le'. = x'e joron le'. %mor *x-0/b'e-!ik joron le'. %eng COMP-3A/go-TIV water there. %spa se va el agua ve. C joron. %mor joron. %eng %spa agua. T ay. = ay. %mor ay. %eng ay. %spa ay. C le jun ch'ij. %mor le jun ch'ij. %eng %spa la oveja. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa que. C le jun ch'ij. %mor le jun ch'ij. %eng %spa la oveja. T ay, mank. = ay, mank. %mor ay, mank. %eng ay mango. %spa ay manga. C le jun ch'ij k'o chupam. %mor le jun ch'ij k'o chupam. %eng %spa la oveja esta adentro. C jun aq k'o chupam. %mor jun aq k'o chupam. %eng %spa un coche esta adentro. T kik'i'. = kik'i'. %mor kik'-i'. %eng blood-here. %spa sangre. K maja ani medi wa pa'. %mor maja ani medi wa pa'. %eng %spa todavia no tiene a¤o medio verdad? K keb' chik, maja dos y media wa'. %mor keb' chik, maja dos y media wa'. %eng %spa ya tiene dos. T a le da ta:t, ta:t. = le: ta:te. %mor a le: ta:t-e, ta:t. %eng ah the papa-there, papa. %spa mira papa ve. K maja ne lo, maja, ja? %mor maja ne lo, maja, ja? %eng %spa todavia no, todavia no. T le', le', le', le'. = le', le', le', le'. %mor le', &le', &le', &le'. %eng that, &that, &that, &that. %spa ese, ese. A nojimal la kach'awik e'. %mor nojimal la k-0/ch'aw-ik e'. %eng %spa poco a poco va hab'lar. A te kas kach'aw chi la chi rox junab'. %mor te kas k-0/ch'aw chi la chi rox junab'. %eng %spa va hablar bien a los 3 a¤os. N kate klara chike le ke oxib' ujunab'. %mor kate klara chike le ke oxib' ujunab'. %eng %spa es mas claro a 3 a¤os. K ketan chi jub'iq. %mor ketan chi jub'iq. %eng %spa es un poco mejor. A kate pa. %mor kate pa. %eng %spa asi verdad? T ah, aq. = ah, aq. %mor ah, aq. %eng ah pig. %spa ah, coche. C ch'ij. %mor ch'ij. %eng %spa oveja. N retama. %mor r/etama. %eng %spa sabe. *S2-53 A k'ax ratamaxik ku la le tzij. %mor k'ax r/etama-x-ik ku la le tzij. %eng %spa cuesta aprender las palabras. N aje, k'ax ku la. %mor aje, k'ax ku la. %eng %spa asi, cuesta pues. K je, k'ax kula. %mor je, k'ax kula. %eng %spa cuesta pues. A xana kaqana te la le uj. %mor xana k-0-qa/b'an-a te la le uj. %eng %spa nosotros no nos damos cuenta. N i kaqana tela. %mor i k-0-qa/b'an-a te la. %eng %spa no lo sentimos. K xa pues. %mor xa pues. %eng %spa si pues. A ....... %mor ....... %eng %spa ....... N matam kub'inik e. %mor matam ku u/b'in-ik e. %eng %spa nos tardamos en caminar tamb'ien. K pares. %mor pares. %eng %spa si pues. A matam kub'inik e. %mor matam ku u/b'in-ik e. %eng %spa nos tardamos en caminar. N matam k'ut. %mor matam k'ut. %eng %spa si tardamos pues. A are kaqa'ana taj. %mor are k-0-qa/b'an-a ta-j. %eng %spa no nos damos cuenta. N qa'ana taj. %mor qa/b'an-a ta-j. %eng %spa no lo sentimos. A chawila b'a le kej. %mor ch-0-aw/il-a b'a le kej. %eng %spa mira el caballo. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. N chawila. %mor ch-0-aw/il-a. %eng %spa mira. A chawila b'a le kej. %mor ch-0-aw/il-a b'a le kej. %eng %spa mira al caballo. C are le. %mor are le. %eng %spa a ese. T ay. = ay. %mor ay. %eng ay. %spa T ih le'. = ih le'. %mor ih le'. %eng ih that. %spa ese. A kuxe'j me rib' e nab'e. %mor k-0-u/xe'-j me r-ib' e nab'e. %eng %spa tenia miedo antes. K xa pa kutam la. %mor xa pa kutam la. %eng %spa es que no sabe. N katan che le. %mor katan che le. %eng %spa es menos ahora. K katan chawach. %mor katan chi-a-wach. %eng %spa es menos delante de ud. N ma kuxe'j ta chi rib' e. %mor ma k-0-u/xe'-j ta chi r-ib' e. %eng %spa ahora ya no tiene miedo. K ...... %mor ...... %eng %spa ...... T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. *S2-54 C le'. %mor le'. %eng %spa ese. T le', le'. = le', le'. %mor le', &le'. %eng that, &that. %spa ese, ese. C jas uwach le le'? %mor jas uwach le le'? %eng %spa que es eso. T le', le. = le', le. %mor le', &le. %eng that, &that. %spa ese, ese. A le Emilio kuxe'j rib' le. %mor le Emilio k-0-u/xe'-j r-ib' le. %eng %spa Emilio tiene miedo. T le, le, le, le' tat. = le, le, le, le' tat. %mor le, &le, &le, &le' tat. %eng that, &that, &that, &that papa. %spa ese. C jas uwach la le'? %mor jas uwach la le'? %eng %spa que es eso. T tan. = tat. %mor tat. %eng papa. %spa papa. C le ch'ij, k'o le jun chiij. %mor le ch'ij, k'o le jun chiij. %eng %spa la oveja, hay una oveja. T le'. = le'. %mor le'. %eng that. %spa ese. C k'o le jun ch'ij. %mor k'o le jun ch'ij. %eng %spa esta una oveja. T chij. = chij. %mor chij. %eng sheep. %spa oveja. T pami'. = upami' %mor *u-pa:m-i'. %eng 3E-stomach-here. %spa T . = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. C le'. %mor le'. %eng %spa ese. T ach. = . %mor <*jas *u-wa:ch>. %eng ? %spa ay. T ah. = ah. %mor ah. %eng ah. %spa T m lale'. = m lare'. %mor m le: are'. %eng m the he. %spa T lone'. = jorone'. %mor joron-e'. %eng water-that. %spa ese. C kutij joron. %mor kutij joron. %eng %spa toma agua. T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. T ale: at. = are: at. %mor are: at. %eng he you. %spa es Ud. C kikitij joron le ch'ij. %mor kikitij joron le ch'ij. %eng %spa toman agua las ovejas. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que? C kutij joron le ch'ij. %mor kutij joron le ch'ij. %eng %spa toma agua las oveja. T le', di', le'. = le', di', le'. %mor le', di', le'. %eng that, dear, that. %spa la oveja muchacha. K jas chi hora? %mor jas chi hora? %eng %spa que hora es. A yamero las tres. %mor yamero las tres. %eng %spa ya van hacer a las tres. K cha jah? %mor cha jah? %eng %spa que? T tat, chije'. = tat, chije'. %mor tat, chij-e'. %eng papa, sheep-there. %spa papa, la oveja. K iya' xe le wa le'. %mor iya' x-0/b'e le wa le'. %eng %spa ya se fue. *S2-55 K nos tarde. %mor nos tarde. %eng %spa buenas tardes. S chiij. %mor chiij. %eng %spa oveja. C le a chij. %mor le a chij. %eng %spa tu oveja. N maja lo wa. %mor maja lo wa. %eng %spa todavia no creo. A yamero. %mor yamero. %eng %spa yamero. N a. %mor a. %eng %spa a. T li, li', li'. = li, li', li'. %mor ri', &ri', &ri'. %eng this, &this, &this. %spa este, este, este. C chij le june'. %mor chij le june'. %eng %spa es oveja ese. T lon. = joron. %mor joron. %eng water. %spa agua. A chiri b'a wa katnum chik katcha taj da. %mor chiri b'a wa k-at/num chi-k k-at/cha' ta-j da. %eng %spa talves por eso ya tienes hambre. K chiri ri ya x'e le hora a las 3 chik e. %mor chiri ri ya x-0/b'e le hora a las 3 chi-k e. %eng %spa si es ya se fue la hora son 3. C chaya. %mor chaya. %eng %spa dalo. T jah? = jah? %mor jah? %eng huh? %spa que. C le wuj chupam. %mor le wuj chupam. %eng %spa el cuaderno adentro. T ey pinah. = ey pinah. %mor ey pinah. %eng ey fine. %spa ey fina. U pinah. %mor pinah. %eng %spa fina. T 'ax m. = k'ax. %mor k'ax m. %eng hurts m. %spa sientate. A jampa kik'is lichak chila'? %mor jampa k-0-i/k'is le i-chak chila'? %eng %spa cuando van a terminar el trabajo alla. K sab'er qalaj taj e. %mor sab'er qalaj taj e. %eng %spa no sabemos cuando. A k'ax uch'elexik a le jun taq ab'aj. %mor k'ax u/ch'ele-x-ik a le jun taq ab'aj. %eng %spa cuesta levantar esas piedras. K k'ax a la. %mor k'ax a la. %eng %spa acosta. A al, la a. %mor al, la a. %eng %spa a. K al, b'ay tene lukulib'al le kutzir kanoq e'. %mor al, b'ay tene le u/k'o:-li-b'al le k-0/utzir kan-oq e'. %eng %spa pesa, ahora terminas la base ahorita. A karaj chi na li le jun uch'i. %mor k-0-r/aj chi na li le jun u-ch'i. %eng %spa falta todavia el de el. *S2-56 K are ku wa le pa juera. %mor are ku wa le pa juera. %eng %spa es el de afuera. T li', la'. = ali, la'. %mor ali', la'. %eng girl, -. %spa la muchacha. A are ne la. %mor are ne la. %eng %spa es pues. K b'ala wib'. %mor b'ala wib'. %eng %spa ? T lat. = lat. %mor lat. %eng %spa ? C jawi k'owi le ja'. %mor jawi k'owi le ja'. %eng %spa en donde esta su casa. T jah. = jah. %mor jah. %eng huh? %spa que. C jawi. %mor jawi. %eng %spa donde. A k'axa la. %mor k'axa la. %eng %spa cuesta muchacho. U le aq k'o chira. %mor le aq k'o chira. %eng %spa el coche esta aqui. K k'ax kuriq jun. %mor k'ax k-0-u/riq jun. %eng %spa uno le cuesta mucho. U al Tian. %mor al Tian. %eng %spa Seb'astiana. T m. = m. %mor m. %eng m. %spa que. U al Tian le ay k'o chiri, le ak'. %mor al Tian le ay k'o chiri, le ak'. %eng %spa Seb'asti, el coche esta aqui la gallina. U k'o chiri, xul le aq. %mor k'o chiri, xul le aq. %eng %spa esta aqui, llego el cerdo. K a luq'ab' te kuri, we xaq kawil. %mor a le u-q'ab' te kuri, we xaq k-0-aw/il. %eng %spa dando duro asi, si no mas lo. K kajoq esarame. %mor kajoq esarame. %eng %spa miras que va ser. K kawalij ta la. %mor k-0-a/wali-j ta la. %eng %spa no se va levantar. *xk'is le cinta S-2.